Στα «Μικρασιατικά Χρονικά» του 1952, τόμος Ε’ (1952), στις σελίδες 240 -245 δημοσιεύεται ένα κείμενο του λογοτέχνη, δημοσιογράφου και πολιτικού Χρήστου Σ. Σολομωνίδη Σμύρνη 1897- Αθήνα 1976) με θέμα τους ιστορικούς σεισμούς που έπληξαν την πρωτεύουσα της Ιωνίας τη Σμύρνη. Το κείμενο αυτό αποθησαυρίστηκε και αναδημοσιεύτηκε στον «Κόσμο της Νέας Φιλαδέλφειας» από τον Κώστα Π. Παντελόγλου.

Αναδημοσιεύεται σήμερα στο «Ν» με αφορμή τον φονικό σεισμό της Παρασκευής που χτύπησε το Αιγαίο και ιδιαίτερα τη Σάμο και προπάντων τη Σμύρνη.

Η Σμύρνη, η «πρώτη της Ασίας κάλλει και μεγέθει», στην τρισχιλιόχρονη ιστορία της πολλές φορές καταστράφηκε από σεισμούς. Δονήσεις υποχθόνιες, κραδασμοί υπόγειοι, σε λίγα μέσα δευτερόλεπτα, μετέβαλαν σ’ ερείπια την ωραία πόλη της Ιωνίας.

Ένας από τους πρώτους σεισμούς, που προκάλεσε την πλήρη καταστροφή της, ήτανε το 178 μ.Χ., την εποχή του Μάρκου Αυρηλίου. Τον σεισμόν αυτόν, είναι το περίεργο, πως πολύ χρόνο πριν τον είχε προμαντεύσει ο Απολλώνιος, ο περίφημος Έλληνας μαθηματικός.

Όταν είχε βρεθεί σε μια γιορτή των Πανιωνίων στην Σμύρνη, πήρε τον κρατήρα για να κάνει σπονδές και είπε:
«Ω θεοί Ιώνων ηγεμόνες, δοίητε τη καλή αποικία ταύτη θαλάττη ασφαλεί χρήσθαι και μηδεν τη γη κακόν εξ αυτής προσκωμάσαι, μηδ’ Αιγαίωνα σεισίχθονα τινάξαι ποτέ τας πόλεις».

Τα λόγια αυτά του Απολλώνιου τα θεώρησε ο Φιλόστρατος προμαντευτικά για όσα ύστερα έπαθε η Σμύρνη από τον σεισμό. Την καταστροφή της θρήνησε με μια μονωδία του ο σοφιστής Αίλιος Αριστείδης (129-189 μ.Χ.), που την αφιέρωσε στον αυτοκράτορα των Ρωμαίων Μάρκον Αυρήλιο και στην οποία τον παρεκάλει να δείξει όλα τα φιλανθρωπικά του αισθήματα για τους δυστυχισμένους Σμυρναίους.

Ο Μάρκος Αυρήλιος τόσο συγκινήθηκε από την μονωδία του Αίλιου, που αμέσως διέταξε να ξανακτιστή η Ιωνική πρωτεύουσα. Οι Σμυρναίοι, από ευγνωμοσύνη προς τον Αίλιο Αριστείδη, που δίκαια τον θεώρησαν ως οικιστή της πόλης των, του έστησαν ανδριάντα. Επειδή δε στην ανέγερσή της επιστάτησε ο Σμυρναίος Δημοχάρης «βουλευτής εκστρατηγηκώς», έστησαν οι συμπολίτες και σ’ εκείνον ανδριάντα, στην βάση του οποίου χάραξαν το ακόλουθο επίγραμμα:
«Δημόχαρι κλυτόμητι, δικασπόλε, σοι τόδε κύδος.
Όττι για την Σμύρναν μετά λοίγια πήματα σεισμού
Εσσυμένως πονέων, αύθις πόλιν εξετέλεσσας».

Φοβερή καταστροφή από σεισμό έπαθε η Σμύρνη και την Βυζαντινή εποχή, το 1048 μ.Χ. Τα καλύτερα οικοδομήματά της είχαν πέσει και πολλοί κάτοικοι βρήκαν τον θάνατο κάτω από τα ερείπια. Ο Βυζαντινός ιστορικός του ΙΑ’ αιώνα Γ. Κεδρηνός γράφει σχετικά: «Φεβρουαρίου δε μηνός β’ ινδικτ. η’ έτους αμη’ σεισμός φρικώδης• εγένετο δε η Σμύρνη ελεεινόν θέαμα, καταπεσόντων των καλλίστων οικοδομημάτων αυτής και πολλούς των οικητόρων αναλωσάντων».

Άλλος σεισμός αρκετά ισχυρός, που προκάλεσε σημαντικάς καταστροφάς στην Σμύρνη, έγινε την άνοιξη του 1664, όπως βεβαιώνει ο Γάλλος περιηγητής Ιωάννης Ταβερνιέ (1605-1689), ο οποίος βρέθηκε κατά την θεομηνία αυτή στην Ιωνική πρωτεύουσα. Γράφει τα εξής χαρακτηριστικά: «Τόσον δυνατός ήταν ο σεισμός, ώστε ο ανεψιός μου, ένδεκα χρονών, έπεσε από το κρεββάτι του, πράγμα που παρ’ ολίγο να πάθαινα κι εγώ».

Όμως ο πιο καταστρεπτικός σεισμός και με τα περισσότερα θύματα, που είχε η Σμύρνη, ήταν του 1688. Τα τρία τέταρτα των σπιτιών γκρεμίστηκαν, σκοτώθηκαν δε πάνω από τους 15.000 κάτοικοι. Σαν να μην έφτανε δε ο σεισμός, προσετέθη και η φωτιά, που αποτελείωσε ό,τι είχε σωθεί. Γλώσσες πύρινες επισφράγισαν τον όλεθρο. Ερείπια και σποδός παντού. Λίθος επί λίθου δεν έμεινε. Συντρίμμια και ξεσκλίδια.

Οι χιλιάδες σκοτωμένοι έμεναν επί μέρες άταφοι και οι σκύλοι και τα κοράκια είχαν πέσει σε κοπάδια κι έτρωγαν τα πτώματα! Τότε σκοτώθηκε και ο Μητροπολίτης Σμύρνης Ιγνάτιος, καθώς κι ο Πατριάρχης της Αλεξανδρείας Παρθένιος, που παρεπιδημούσε στην Σμύρνη• ακόμη τότε σκοτώθηκε κι ο Γάλλος Πρόξενος Φαμπρ.

Ο Καισάριος Δαπόντες στον «Χρονογράφο» του, που εξέδωκε ο Σάθας, αναφέρει: «Κατ’ εκείνον τον καιρόν έγινεν μεγαλώτατος σεισμός και μάλιστα εις την Σμύρνην εγκρέμισαν πολλά σπίτια και επλάκωσαν πολλούς• τότε όντας εκεί εις την Σμύρνην ο κυρ Παρθένιος, Πατριάρχης Αλεξανδρείας, τον επλάκωσεν το σπίτι και απέθανεν• ομοίως και τον Ιγνάτιον Μητροπολίτην Σμύρνης».

Στον σεισμόν αυτόν κατέπεσε σε ερείπια κι ο ναός της Αγίας Φωτεινής. Μαρμάρινη επιγραφή στην καθολική θύρα της ανεγερθείσης εκ νέου εκκλησίας, που υπήρχε ίσαμε την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, ανέφερε:
«Κατά το ΑΧΠΗ έτος δια σφοδρού σεισμού κατεδαφίσθη ο πάνσεπτος ούτος ναός της αγίας και ενδόξου μεγαλομάρτυρος Φωτεινής και ανωκοδομήθη εκ βάθρου γης κατά το ΑΧΥον τη συνδρομή των κατ’ εκείνον τον καιρόν κατοικούντων ενταύθα ορθοδόξων Χριστιανών, τη επιστασία Χατζή Ζαχαρίου τινός, αρχιερεύοντος τότε του κ. Γρηγορίου Κονταρή».

Μια ζωηρόχρωμη εικόνα της καταστροφής της Σμύρνης από τον τρομερό αυτό σεισμό μάς δίνει ο Σλαρς, που είναι παρμένη απ’ τα αρχεία του Γαλλικού προξενείου:
«Λίγο πριν το μεσημέρι της 28ης Ιουνίου 1688, σφοδρή δόνηση κρήμνισε το φρούριο της Σμύρνης, που βρίσκεται στην είσοδο του κόλπου της, κατέστρεψε δε όλα τα γύρω σπίτια και ξερρίζωσε τα δέντρα. Μέσα στην πόλη τα τρία τέταρτα των σπιτιών καταπέσανε και σκοτώθηκαν 15.000-16.000 κάτοικοι. Ουδ’ ένας τοίχος δεν έμεινε όρθιος. Έπιασε και πυρκαϊά, που άρχισε από τον Φραγκομαχαλά κι έφτασε έως στην Αρμένικη συνοικία. Κανένα σπίτι δεν έμεινε κατοικήσιμο.

Στην πρώτη δόνηση άνοιξε η γη κι έβγαλε ένα μαύρο νερό που ανάδινε φοβερή δυσωδία. Στα ερείπια βρέθηκαν ψάρια ψόφια, πράγμα που σε κάνει να υποθέτεις πως το νερό αυτό ήταν θαλάσσιο. Το έδαφος κατακάθισε πάνω από ένα πόδι, μπορούσε δε κανείς να το παρατηρήση αυτό όταν ερχότανε από το μέρος της θάλασσας. Στο Σεβδίκιοϊ ξηράθηκαν πολλές πηγές, αναβρύσανε δε άλλες. Η πόλη παρουσιάζει αξιοθρήνητο θέαμα. Τα σκυλιά και άλλα ζώα τρώνε στους δρόμους τα άταφα πτώματα. Το εμπόριο καταστράφηκε. Οι κάτοικοι, που διασώθηκαν, σκέπτονται να μετοικήσουν στην Χίο• αλλ’ επειδή στο λιμάνι της είναι αδύνατη η προσέγγιση καραβιών, δεν το αποφασίζουν. Άλλοι σκέπτονται να πάνε να εγκατασταθούν στην Φώκαια, μα ο τόπος είναι άθλιος και έρημος από σπίτια κι εργαστήρια. Άλλοι τέλος σκέπτονται να πάνε στην Μαγνησία, που απέχει 7 λεύγες από την Σμύρνη, κι έχει «καραβανσεράια», μα δεν υπάρχει εκεί ασφάλεια και διστάζουν, πάντως πολλοί κάτοικοι μεταναστεύουν. Τριανταπέντε Γάλλοι υπήκοοι σκοτώθηκαν. Το Γαλλικό νοσοκομείο μεταφέρθηκε στον Βουτζά».

Με τον φοβερό αυτό σεισμό (της 28ης Ιουνίου 1688 δηλαδή) όλα τα αρχαία και παλαιά οικοδομήματα της Σμύρνης καταστράφηκαν και μαζί μ’ αυτά όλα τα παλαιά έγγραφα και οι κώδικες, που υπήρχαν στα δικά μας και στα ξένα καθιδρύματα. Το μόνο κτίσμα που σώθηκε ήταν το τείχος που είχε χτίσει ο Ιωάννης Δούκας στον τόπο της παλαιάς Ακρόπολης του Ακραίου Διός.

Έναν άλλο σεισμό μεγάλης έντασης και με καταστρεπτικές συνέπειες αναφέρει ο περιηγητής Ποκόκ, που βρέθηκε στην Σμύρνη τον Απρίλη του 1739. Πολλά σπίτια κατέπεσαν και πολλοί κάτοικοι σκοτώθηκαν πάνω στα κρεββάτια τους, γιατί είχε γίνει νύχτα. Τέτοιος ήταν ο φόβος των κατοίκων, ώστε οι περισσότεροι το καλοκαίρι του 1739 κοιμόνταν σε κήπους και στο ύπαιθρο.

Τα χαλκεία του Ηφαίστου κατέστρεψαν σχεδόν ολότελα την Σμύρνη στις 21 Ιουνίου 1778. Από τα αρχεία του Γαλλικού Προξενείου μαθαίνουμε τις παρακάτω λεπτομέρειες:
«Σφοδρότατη δόνηση στις 2 1/2 το πρωί ξύπνησε τους κατοίκους της Σμύρνης, που σαν τρελλοί από τον φόβο τους έτρεξαν να σωθούν στους κήπους και στην ύπαιθρο. Η πόλη έμεινε έρημη. Δεύτερη σεισμική δόνηση αποτέλειωσε ό,τι είχε απομείνει άθικτο από την πρώτη. Καταστράφηκαν πολλά τεμένη, πολλοί δε κάτοικοι που κοιμόνταν στα εργαστήρια κοντά στα τζαμιά κοιμήθηκαν τον αιώνιο ύπνο από τους τοίχους που έπεσαν και τους πλάκωσαν. Πυρκαϊά, όπως και στον σεισμό του 1688, συμπλήρωσε το έργο του ολέθρου. Οι σεισμικές δονήσεις συνεχίστηκαν σαράντα μέρες. Τόσος φόβος είχε καταλάβει τους κατοίκους, που για πολύν καιρό έμεναν σε πλοία μέσα στο λιμάνι, ή σε κήπους στις εξοχές, πολλοί δε μεταναστεύσανε αλλού. Πριν από τον σεισμό είχε προηγηθεί μια επιδρομή από ακρίδες, που κατέστρεψαν όλα τα αγροτικά προϊόντα».

Τον φόρο του αίματος και της συμφοράς στον υποχθόνιο τιτάνα έδωκε η πολύπαθη Σμύρνη και στις 13 Ιουνίου του 1846. Ιδού πώς περιγράφει τον σεισμό εκείνο η «Αμάλθεια» Σμύρνης, στο φύλλο της της 14ης Ιουνίου 1846:
«Η Σμύρνη διατελεί εισέτι υπό τον τρόμον συμβάντος τρομερού. Χθες, περί την 6ην εσπερινήν, σεισμός φοβερός, διαρκέσας έν δεύτερον λεπτόν και επέκεινα, ηπείλησε να καταστρέψη όλην την πόλιν και τα πέριξ αυτής. Τάφων σιγή διεδέχθη αιφνιδίως τον θόρυβον της πόλεως και μετέωροι έστησαν οι άνθρωποι εις τους τόπους όπου ευρέθησαν προσδοκώντες το τέλος του απαισίου σεισμού. Ένας κλονισμός προσέτι και εθάπτοντο τω όντι άπαντες υπό τα ερείπια των οικιών! Έν παλαιόν χάνιον, το των βαφέων, καταπεσόν επλάκωσε δύο παιδία και μίαν γυναίκα και επλήγωσεν άλλους κατά το μάλλον ή ήττον βραδέως. Καμμία οικοδομή δεν έμεινε παντάπασιν απρόσβλητος και σώα εκ του δεινού σεισμού• πανταχού δωμάτια και τοίχοι διερράγησαν, έπιπλα συνετρίβησαν και παντός είδους ζημίαι μαρτυρούσι την δύναμιν του κλονισμού. Οι γεροντότεροι των κατοίκων της πόλεως δεν ενθυμούνται σεισμόν τοσούτον δυνατόν ενταύθα.

Ο τελευταίος μέγας σεισμός της Σμύρνης υπήρξε ο της 3ης Ιουνίου 1778, επανελήφθη δε τη 21η του αυτού μηνός καταστρέψας μέγα μέρος δια συγχρόνου πυρκαϊάς, ήτις περιωρίσθη έξω του ναού του Αγίου Γεωργίου. Οι κάτοικοι κατέφυγον τότε έξω της πόλεως εις τους κήπους και εις τους αγρούς, ανόητοι δε ψευδοπροφήται ηύξαναν τον τρόμον των ευπίστων, ο δε μέγιστος σεισμός ο καταστρέψας τον ναόν της Αγίας Φωτεινής και το πλείστον μέρος της πόλεως, συνέβη κατά το 1688. Ο Άγιος Σμύρνης διέταξε παρακλήσεις πρωϊνάς και εσπερινάς εις τας εκκλησίας υπέρ της σωτηρίας των ανθρώπων από των τρομερών εκρήξεων των εξηγριωμένων στοιχείων της γης».

Ένας ακόμη δυνατός σεισμός συνεκλόνισε την Σμύρνην ανήμερα της Αγίας Μαρίνης (17 Ιουλίου του 1880). Ο σεισμός αυτός προκάλεσε σοβαρές καταστροφές στα κτίρια, αλλά τα ανθρώπινα θύματα ευτυχώς ήσαν ελάχιστα. Ο κόσμος πανικοβλημένος επήρε τα «αναγκαιότερα οικιακά σκεύη», όπως αναγράφουν οι εφημερίδες της εποχής εκείνης, και κατέφυγε στις εξοχές. Και η προκυμαία είχε θεωρηθή ως άσυλο και κατέφυγε εκεί πολύς κόσμος και έστησε σκηνές, και κυρίως προς το μέρος της Πούντας που ήταν το πιο ανοιχτό μέρος της Σμύρνης.

Το σατυρικό «Βέλος» στο φύλλο του της 25ης Ιουλίου 1880, δημοσιεύει ένα γράμμα από τον Βουτζά, όπου είχαν καταφύγει πολλοί «σεισμόφοβοι» και σατυρίζει τους πανικόβλητους:
«Καθ’ εκάστην, γράφει, μας έρχονται εδώ αραμπάδες με στρώματα και παπλώματα, και τηλεγραφήματα διαβιβάζονται εκ Σμύρνης προς ενοικίασιν οικιών, εξ ων ουδέ τρύπα ήδη δεν έμεινε κενή. Ο αριθμός των προσφύγων του σεισμού αυξάνει οσημέραι μεγάλως. Ήρξατο ο χρυσούς αιών του Βουτζά, αφού εκείνος εθεωρήθη τα «ξύλινα τείχη» δια τους εκ σεισμοφοβίας πάσχοντας».

Αυτοί είναι οι κυριώτεροι σεισμοί που συνεκλόνισαν την Σμύρνη και πολλές φορές, καθώς είδαμε, την κατέστρεψαν σχεδόν ολόκληρη. Η εργατικότητα όμως και η δραστηριότητα των κατοίκων της την ξανάχτιζαν κάθε φορά και την έκαναν ακόμη πιο όμορφη, έως ότου ένας άλλος σεισμός, όχι αυτή την φορά υποχθόνιος, ένας εθνικός σεισμός, που προκάλεσε η κατάρρευση του (Μικρασιατικού) Μετώπου τον Αύγουστο του 1922 και η κακουργία του απροσδόκητου νικητή, κατέστρεψε την ωραία πολιτεία και εξολόθρευσε τους Έλληνες κατοίκους της. Ας ελπίσουμε όμως πως κάποτε, αργά ή γρήγορα, «το χάσμα π’ άνοιξε ο σεισμός θε να γεμίση μ’ άνθη». Αυτή είναι η ευχή μας ή η προσευχή μας.

Βοηθήματα

1) Μιχ. Τσακύρογλου «Τα Σμυρναϊκά», έκδοσις Σμύρνη έτος 1876, Τόμος Α’, σελ. 88 2) Δ.Ι.Ζ. Οι κατά τον ΙΖ’ αιώνα σεισμοί εν Σμύρνη, Περιοδικόν Σμύρνης «Βίων», έτος 1879, σελ. 40 3) Σπ. Φόρου, Σεισμοί εν Ανατολή, Ημερολόγιον-Οδηγός «Αμαλθείας», έτος 1890, σελ. 84 4) Les voyages de Taverner on Turquie, en Perse et aux Indes 1676 5) Περιοδικόν «Χρυσαλλίς», Αθήναι 1866, Τόμος Δ’, σελ. 107 6) Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, Τόμος Γ’, σελ. 40 και 168 7) Οικονόμου εξ Οικονόμων, Τα σωζόμενα, έκδοσις Αθήναι, έτος 1871, σελ. 336 8) Σμυρναϊκά ανάλεκτα, Χατζηκωστή, έτος 1906 9) Banaventure Slars: Etude sup Smyrne p. 128, Smyrne 1868 10) Σωκράτη Σολωμονίδη, «Παλαιά και νέα», περιοδικόν «Κόσμος» Σμύρνης, τεύχος 1.1.1909 11) Εφημερίς «Αμάλθεια» Σμύρνης έτος θ’ αρ. 385 της 14.6.1846 12) «Βέλος», σατυρικόν περιοδικόν Σμύρνης, φύλλον 26.7.1880.