Λίγες ασθένειες έχουν προκαλέσει τόση ταραχή, πόλωση, διαπληκτισμούς και αντεγκλήσεις όσο η πρόσφατη Covid-19, που εδώ και ένα και πλέον χρόνο έχει λάβει πανδημικές διαστάσεις. Και πώς εξάλλου να μην είναι τέτοια η εμβέλειά της όταν επηρεάζει με τόσο καθοριστικό τρόπο τόσο την ατομική υγεία όσο και το κοινωνικό μας είναι.

Ο κορωνοϊός ήρθε να μας υπενθυμίσει εμφατικά ότι είναι ατελέσφορο η υγεία του ανθρώπου να εξετάζεται έξω απ’ αυτή των κοινωνιών του.
Απ’ την πρώτη στιγμή που ο ιός εμφανίστηκε αποτέλεσε σημείο πολιτικής αντιπαράθεσης.

Η ίδια η αναγνώριση της σοβαρότητάς του αποτέλεσε σημείο αμφιλεγόμενο και από τη σχετική αντιπαράθεση ένα πράγμα έγινε ξεκάθαρο: ο δημόσιος διάλογος γύρω από την πανδημία έμελλε να επηρεαστεί από πολύ περισσότερα πράγματα πέρα απ’ την πραγματική ερμηνευτική και επεξηγηματική ικανότητα της όποιας θεωρίας καλούνταν να την συλλάβει.

Παρά τ’ ότι σχεδόν σύσσωμη η επιστημονική κοινότητα εφιστούσε την προσοχή κυβερνήσεων και πολιτών στις καταστροφικές συνέπειες της λανθασμένης ή ανεπαρκούς απόκρισηςστη νέα απειλή, σημαντική μερίδα και των δύο δεν συγκινήθηκε.

Κυβερνήσεις όπως των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Βραζιλίας και της Ινδίας ολιγώρησαν με τους πληθυσμούς τους να υποφέρουν ως συνέπεια. Σημαντική μερίδα των δυτικών κοινωνιών αντιστάθηκε σθεναρά σε συστάσεις όπως αυτές του ΠΟΥ για χρήση μάσκας και αποφυγή συγχρωτισμού. Η αντίσταση αυτή δεν οφειλόταν απλά σε ανέμελη αδιαφορία αλλά σε ευθεία αμφισβήτηση του κύρους εθνικών και υπερεθνικών οργανισμών και των αποφάσεών τους.

Η συμπεριφορά αυτή αποτέλεσε ένα μοτίβο που επαναλήφθηκε και σε μια άλλη κρίσιμη καμπή στην αντιμετώπιση της πανδημίας: την ανάπτυξη εμβολίων έναντι της νόσου. Η νέα αυτή αντιπαράθεση, συνέχεια των προηγούμενων, διεξήχθη μεταξύ των ήδη σχηματισμένων στρατοπέδων.

Όσοι αναγνώριζαν τη βαρύτητα της νόσου (όσες επιμέρους – αλλά όχι ασήμαντες – διαφοροποιήσεις κι αν είχαν μεταξύ τους) υποστήριξαν και την ανάπτυξη των εμβολίων ως σημαντικό σταθμό και τη χρήση τους ως ανεκτίμητο (πλην μη θαυματουργό)εργαλείο. Όσοι από την άλλη επέμεναν στην υποτίμηση (ή και στην ανυπαρξία) της είδαν στα εμβόλια μια πρώτης τάξης απειλή για τη δημόσια υγεία.

Δε θα αναλύσουμε εδώ το ποια μεριά έχει δίκιο. Η ως τώρα εξέλιξη και τα ερευνητικά δεδομένα έχουν πανηγυρικά καταρρίψει τους ισχυρισμούς της δεύτερης ομάδας. Γιατί όμως παρά αυτή τη διάψευση οι «αρνητές» παραμένουν αμετακίνητοι στις θέσεις τους και η επιρροή τους ανυποχώρητη;

Πίσω από την εμμονική τους στάση δεν κρύβεται απλά αποστροφή προς την επιστήμη όπως εύκολα και αφοριστικά τους προσάπτεται. Εξ άλλου, στις πιο καλά αρθρωμένες τοποθετήσεις τους, οι «αρνητές» θεμελιώνουν τα επιχειρήματά τους σε θέσεις επιστημόνων (αυτόκλητων ή μη) που αποτελούν μειοψηφικές φωνές του κλάδου τους.

Κι αν και σίγουρα η ελλιπής ικανότητα κατανόησης και ισομερούς συμμετοχής στον σχετικό επιστημονικό διάλογο παίζει το ρόλο της στην προσκόλληση σε αντεπιστημονικές στη βάση τους θέσεις, και πάλι δεν είναι το καθοριστικό στοιχείο. Εξάλλου το ίδιο, έστω και σε διαφορετικό βαθμό, ισχύει και για την αντίπερα όχθη όσο κι αν προσπαθεί να αυτοπροσδιοριστεί ως υπερασπίστρια της «κοινής λογικής».

Αλλά οι θέσεις των «ψεκασμένων» δεν είναι πάντα ή κατ’ ανάγκη άλογες.
Το σημαντικότερο κίνητρο των αρνητών, η κύρια δύναμη που τους ωθεί στην αντίσταση έναντι της υιοθέτησης των κελευσμάτων των αρχών είναι ακριβώς η κατάρρευση της εμπιστοσύνης τους προς αυτές.Κι αυτή η θεσμική κρίση, η αμφισβήτηση της εξουσίας και του κύρους των θεσμών που καθοδηγούν την κοινωνία μας δεν είναι ούτε αναίτια ούτε καινοφανής.

Η σύγχρονη επιστήμη αναδύθηκε μαζί με τον καπιταλισμό και διαδέχθηκε και αποκαθήλωσε τη μαγεία και τη θρησκεία ως τρόπο σύλληψης της πραγματικότητας και ερμηνείας των φαινομένων της. Δεν αποτελεί ιστορικά το μόνο τρόπο προσέγγισης της αλήθειας αλλά σίγουρα αποτελεί τον ακριβέστερο. Μέσω του πειράματος προσπαθεί να μελετήσει φαινόμενα ώστε να κατανοήσει τα αίτια εμφάνισής τους και τους νόμους κίνησής τους.

Ως κοινωνική διαδικασία όμως δεν είναι απαλλαγμένη από ιστορικότητα και αντιφάσεις. Οι επιστήμονες δεν είναι μεταφυσικά όντα αποκομμένα απ’ το κοινωνικό γίγνεσθαι και απομονωμένα σε αποστειρωμένα εργαστήρια.

Είναι φορείς ιδεολογίας και δρουν εντός κοινωνικά καθορισμένων πλαισίων. Κι αν αυτή η επίδραση είναι ιδιαίτερα εμφανής στην περίπτωση των κοινωνικών επιστημών (οικονομικά, ανθρωπολογία κτλ.) δεν είναι καθόλου λιγότερο υπαρκτή και στις «θετικότερες» (πχ ιατρική).

Στον σύγχρονο καπιταλισμό, με την εδώ και δεκαετίες επέλαση του νεοφιλελευθερισμού και την απόσυρση του δημόσιου τομέα, η ερευνητική δραστηριότητα ήταν μεταξύ των πολλών άλλων που άρχισαν να εξαρτώνται ολοένα και περισσότερο από ιδιωτική χρηματοδότηση και έτσι περιήλθαν σε στενό εναγκαλισμό με τα ιδιωτικά συμφέροντα. Αυτή η τοξική σχέση έχει παράξει μύρια ανοσιουργήματα.

Το παράδειγμα της ψυχιατρικής είναι χαρακτηριστικό. Εδώ και δεκαετίες ο κλάδος άρχισε να προσδιορίζει τις ψυχικές διαταραχές ως υποκινούμενες από ανισορροπίες στη βιοχημεία του εγκεφάλου, παραβλέποντας (ή στην καλύτερη υποβιβάζοντας σημαντικά) τα κοινωνικά αίτια που τις προκαλούν.

Ως εδώ θα μπορούσε κανείς να μην εντοπίσει κάτι το μεμπτό. Αν η ψυχιατρική εφαρμόζοντας ακέραια την επιστημονική μέθοδο κατέληξε σ’ αυτό το πόρισμα κι αναθεώρησε μια παρωχημένη στάση της από πού κι ως πού εμείς να εγείρουμε ανησυχίες; Η υπόθεση όμως είναι πιο περίπλοκη.

Γιατί αυτή η νέα ερμηνεία της «ψυχικής νόσου» δεν στηριζόταν σε ερευνητικά δεδομένα. Καμία κλινική μελέτη δεν μπόρεσε να αποδείξει ότι πρωταρχικό αίτιο αυτών των διαταραχών είναι μια χημική ανισορροπία στον εγκέφαλο. Προσπάθειες να συνδεθούν ψυχικές νόσοι με μεμονωμένα γονίδια δίνοντάς τους καθαρό γενετικό-βιολογικό υπόβαθρο στέφθηκαν από ανάλογη επιτυχία.

Αν όμως δεν ήταν η προσήλωση στην επιστημονική μέθοδο που οδήγησε στην επικράτηση αυτής της νέας αντίληψης, τότε τι ήταν; Πάνω σε τι βασίστηκε αυτή η ριζική μεταστροφή ολόκληρου του κλάδου της ψυχικής υγείας φέρνοντας αλλαγές τόσο στο πώς καταλαβαίνουμε όσο και στο πώς αντιμετωπίζουμε τις ψυχικές διαταραχές;

Αυτή η νέα ερμηνεία είχε έναν μοναδικό ωφελημένο και υποκινητή: τη φαρμακευτική βιομηχανία. Ενώ η βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών (ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι δεν αντιμετωπιζόταν ως απειλή) δεν είχε να υποσχεθεί καθόλου κέρδη, η παρασκευή και πώληση χημικών σκευασμάτων για την αντιμετώπιση των δυσφοριών που προκαλούν οι σύγχρονες κοινωνίες φάνταζε σαν την ανακάλυψη μιας ολοκαίνουριας παρθένας ηπείρου. Και δεν έπεσαν καθόλου έξω σ’ αυτή τους την εκτίμηση.

Με τα προ πανδημίας έσοδα από τις πωλήσεις αντικαταθλιπτικών και μόνο να ξεπερνούν τα $14 δισεκατομμύρια ετησίως (και εκτιμήσεις να κάνουν λόγο για διπλασιασμό τους εν μέσω κρίσης και εγκλεισμού), η φαρμακευτική βιομηχανία έχει πλέον βασίσει την κερδοφορία της σε σημαντικό βαθμό στην ανάπτυξη, προώθηση και πώληση τέτοιων σκευασμάτων. Αυτή η δίψα για κέρδη έχει αντίκτυπο στην επιστήμη που την υπηρετεί.

Εκατομμύρια δίνονται για εκπόνηση μελετών γύρω απ’ την αποτελεσματικότητα των προϊόντων της, με αυτές που δεν τα εκθειάζουν να θάβονται (ενώ αυτές που διερευνούσαν την επίδραση κοινωνικών παραγόντων χαίρουν της όποιας εναπομείνασας πενιχρής κρατικής χρηματοδότησης),γιατροί και ακαδημαϊκοί επιστρατεύονται για να πείσουν τους συναδέλφους τους για την αποτελεσματικότητά τους, εκατομμύρια ξοδεύονται σε διαφήμιση και βεβαίως σεlobbyingγια να χαλαρώσουν οι όροι αδειοδότησής τους.

Το παράδειγμα της ψυχιατρικής δεν είναι το μόνο αλλά σκιαγραφεί τη σκανδαλώδη σχέση που διέπει την επιστήμη και τον καπιταλισμό με την χυδαία εργαλειοποίησητης πρώτης, ειδικά στη σύγχρονη, πιο απογυμνωμένη και κυνική νεοφιλελεύθερη εκδοχή του. Κατά παρόμοιο τρόπο η καπιταλιστική ασυδοσία έχει διαβρώσει την εμπιστοσύνη οποιουδήποτε θεσμού έχει συνδιαλλαγεί μαζί του, δηλαδή αναπότρεπτα όλων.

Κι όταν ενίοτε η ασυδοσία κι η απάτη ξεσκεπάζονται μόνο για να επιστεγαστούν από επιδεικτική ατιμωρησία πώς να μην εμπεδωθεί η αίσθηση ότι η συμπαιγνία μεταξύ του ιδιωτικού τομέα και των φορέων στους οποίους η κοινωνία (καλώς ή κακώς) έχει εναποθέσει το χρέος της διεύθυνσης και καθοδήγησής της αποβαίνει σε βάρος της κοινωνίας συνολικότερα; Πώς περιμένουμε να μην διαρραγεί η πίστη των πολιτών απέναντί τους; Προφανώς πολλές ενστάσεις θα χαρακτηρίζονται από σύγχυση, αδυναμία ιεράρχησης και ορθής εξήγησης αλλά όλα αυτά δεν αναιρούν το βασικό αίτιο.

Όσοι είναι ικανοποιημένοι με το να κατηγορούν για παραλογισμό τους (εκάστοτε) «αρνητές» δίχως να λαμβάνουν υπόψιν τους το πλαίσιο απ’ το οποίο ορμώνται οι ανησυχίες τους, καταλήγουν να υποπέφτουν στον μεγαλύτερο παραλογισμό όλων: την καθαγίαση του κρατούντος καταφανώς δυσλειτουργικού καθεστώτος που κυοφορεί διαπλοκή και δυσπιστία και κατ’ επέκταση την περαιτέρω υπόσκαψη της επιστημονικής προόδου.

Κι όταν γίνεται ολοένα και πιο ξεκάθαρο ότι η μόνη στρατηγική απεύθυνσης προς αυτή την κατηγορία πολιτών από μια κυβέρνηση κραυγαλέα νεοφιλελεύθερη είναι ο στιγματισμός της ως ατόμων διανοητικά κατώτερων και καθ’ έξιν αντιδραστικών ώστε σ’ αυτή τη βάση να δικαιολογήσει την αποστέρηση δικαιωμάτων που εν είδει προνομίου θα αποκαταστήσει για τους υπόλοιπους, η υποκρισία βγάζει μάτι.

Μια κυβέρνηση που με τη συνολική και διαχρονική ιδεολογικά εμμονική στάση της επ’ ουδενί δεν ώθησε προς μεταρρύθμιση της προβληματικής αυτής σχέσης, που εδώ και πάνω από ένα χρόνο όχι απλά δεν φρόντισε (παρά τον πακτωλό χρημάτων που επένδυσε στην επικοινωνία) να παράξει υλικό επιμορφωτικό και διαπαιδαγωγικό για το κοινό αλλά επιδόθηκεσε αλλεπάλληλα σκάνδαλα και στήριξε δίχως δεύτερη σκέψη ή εξήγηση αλληλοαναιρούμενες θέσεις, που με μόνο γνώμονα την απόσπαση μικροκομματικών οφελών κατέληξε να αποτελέσειτον κυριότερο υπονομευτή της συλλογικής προσπάθειας θωράκισης της κοινωνίας.

Από μια κυβέρνηση που υπήρξε πραγματικά σπόνσορας της απανταχού ψέκας, καταντά προκλητική η εφαρμογή αυτής της τακτικής, μνημείο διπροσωπίας και ανευθυνότητας. Και δυστυχώς όσοι βρίσκουν χρησιμότητα σ’ αυτή, άθελά τους ή μη, παροδικά ή πιο συστηματικά, καλοπροαίρετα ή με δόλο καταλήγουν να ευθυγραμμίζονται μαζί της.

Η λύση δεν μπορεί να είναι ένα από επιστημονικού άμβωνος κήρυγμα προς τους απίστους και ασυμμόρφωτους. Αυτός είναι ο δρόμος για να οξύνεται η διχόνοια την οποία τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βέλτιστα καλλιεργούν και στην οποία εθίζουν. Ακόμα εξοργιστικότερα, είναι καιροσκοπικό εργαλείο μιας ανάξιας κυβέρνησης, απρόθυμης να αναμετρηθεί με την κληρονομιά των ιδεολογημάτων και τις επιπτώσεις των πολιτικών της.

Ο μόνος τρόπος να κάνουμε ουσιαστικά βήματα μπροστά είναι να αναγνωρίσουμε ότι η χρηματοδότηση και η διεξαγωγή της επιστημονικής έρευνας δεν μπορεί να επαφίεται σε ιδιωτικά συμφέροντα. Η υπαγωγή της στην ανάγκη άμεσης κερδοφορίας υποβαθμίζει την ποιότητά της, την απομακρύνει απ’ τους σκοπούς και εύλογα εγείρει ανησυχίες για τη σύγκρουση των συμφερόντων της. Χωρίς δημόσια διεύθυνση υπόλογη σε ενημερωμένους πολίτες, η επιστημονική γνώση θα διαφεύγει των περισσότερων και οι καρποί της θα παραμένουν αγνοημένοι και καταφρονημένοι – οι ώριμοι και γνήσιοι μαζί με τους μολυσμένους.