Ο Walter Benjamin αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση διανοουμένου στον 20ο αιώνα. Το έργο του εντάσσεται στην παράδοση της κριτικής Σχολής της Φρανκφούρτης και έγινε γνωστός κυρίως για τις «Θέσεις για την Φιλοσοφία της Ιστορίας», μοναδικό στη σκέψη του 20ου αιώνα για τον τρόπο γραφής του, ξεχωριστό στην φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας. Αυτό το έργο είναι που θα μας απασχολήσει, για τον τρόπο με τον οποίο έχει γραφτεί, για τον λόγο που οδήγησε τον συγγραφέα, τον Walter Benjamin να επιλέξει αυτόν τον τρόπο γραφής και την συσχέτιση του με τα κοινωνικά και φιλοσοφικά δρώμενα του προηγούμενου αιώνα.

Βιογραφικά στοιχεία του Walter Benjamin
Ο Βάλτερ Μπέντιξ Σένφλις Μπένγιαμιν (Walter Bendix Schönflies Benjamin, 15 Ιουλίου 1892 - 26 Σεπτεμβρίου 1940), ήταν Γερμανός μαρξιστής και κριτικός της λογοτεχνίας, δοκιμιογράφος, μεταφραστής, και φιλόσοφος. Συνδέθηκε με τη Σχολή της Φρανκφούρτης, η οποία είδε με κριτική ματιά την παράδοση του μαρξισμού στον 20ο αιώνα ενώ επηρεάστηκε από τα γραπτά του νεότερού του, Μπέρτολτ Μπρεχτ.

Το φθινόπωρο του 1940 ο Benjamin, φυγάδας από το καθεστώς του Βισύ και τους ναζί της Γαλλίας, επιχειρεί, διασχίζοντας τα Πυρηναία, να διαφύγει στην Ισπανία κι από κει, μέσω Λισσαβόνας, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στο Port Bou, όμως, τον εντοπίζουν ισπανοί συνοριοφύλακες, του απαγορεύουν την παραμονή και ετοιμάζουν την απέλασή του πίσω στη Γαλλία του Πεταίν. Το ίδιο βράδυ, στις 26/09/1940, ο Benjamin αυτοκτονεί. Οι «Θέσεις» είναι το τελευταίο ολοκληρωμένο κείμενο του.

Η κριτική της «Σχολής της Φρανκφούρτης» στην νεωτερική παράδοση

Η σχολή Κοινωνικών ερευνών της Φρανκφούρτης είναι μια νεομαρξιστική σχολή κοινωνιολογικής έρευνας και Φιλοσοφίας, έγινε γνωστή χάριν σε δυο σπουδαίους εκπροσώπους της, τον Μαξ Χορκχάιμερ ο οποίος έγινε διευθυντής της σχολής το 1930 και τον Theodor Adorno. Η σχολή της Φρανκφούρτης συνένωσε διαφωνούντες μαρξιστές θεωρητικούς, οι οποίοι αντιδρούσαν στον οικονομισμό που επικρατούσε στους ορθόδοξους μαρξιστές της εποχής και κυρίως με την πραγματικότητα που είχε επιβληθεί στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού αλλά και με την καπιταλιστική Δύση.

Τα σημεία κριτικής τής «Σχολής της Φρανγκφούρτης» στην νεωτερική παράδοση της Δύσης επικεντρώνονται στα εξής σημεία:

1) κριτική στην βιομηχανική καπιταλιστική κοινωνία, τής συνεχούς ανάπτυξης των παραγωγικών σχέσεων και στις έννοιες της «προόδου» και της «ανάπτυξης» που αναδύθηκαν στις δυτικές κοινωνίες. Ο Walter Benjamin ασκεί έντονη κριτική στο νεωτερικό μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, επειδή μεταβάλλει τις ανθρώπινες σχέσεις ως ένα τμήμα των εμπράγματων εμπορικών σχέσεων.

2) κριτική στους ορθόδοξους μαρξιστές, οι οποίοι στο όνομα της κοινωνικής αλλαγής και προόδου, υιοθέτησαν το ίδιο οικονομικό μοντέλο αξιών με εκείνο των καπιταλιστικών χωρών, αγνοώντας βασικές ανθρωπολογικές παραμέτρους που πρέπει μια κοινωνία να υπηρετεί. Οι απόψεις αυτές, είχαν ήδη γίνει αντικείμενο μελέτη, στον Georg Lucats και στο έργο του «Ιστορία και Ταξική συνείδηση» που εκδόθηκε το 1923 στο Βερολίνο.

Ο Μπένγιαμιν θέτει στο επίκεντρο τής έρευνας του τις έννοιες της αλλοτρίωσης, της αποξένωσης, του φετιχισμού, έννοιες οι οποίες είχαν γίνει αντικείμενο κριτικής στο έργο του Κάρλ Μαρξ . Στην προσπάθεια τους αυτή, οι εκπρόσωποι της Σχολής της Φρανκφούρτης επιχειρούν να δώσουν ένα πιο ανθρώπινο πρόσωπο στον μαρξισμό, στρέφονται έτσι στην παράδοση του γερμανικού ιδεαλισμού του 18ου αιώνα, συνεχίζοντας το έργο του Ιμμάνουελ Καντ, Γκέοργκ Χέγκελ. Στο έργο “Αρνητική διαλεκτική», ο Theodor Adorno μελετά τις αρχές της εγελιανής διαλεκτικής και τις αναδεικνύει ως εγγενείς ιδιότητες που εμφανίζει η εξέλιξη της ιστορικής πραγματικότητας.

Η εικονοπλαστική γραφή του Μπένγιαμιν ως προμήνυμα κινδύνου για την νεωτερική αστική κοινωνία

Το έργο που θα εξετάσουμε και είναι εκείνο που τον έκανε γνωστό είναι οι «Θέσεις για την φιλοσοφία της Ιστορίας».Ο Benjamin ολοκλήρωσε τις «Θέσεις» την άνοιξη του 1940 στη Γαλλία, όπου ήταν εξόριστος και εκδόθηκαν το 1942 μετά τον θάνατο του. Η γραφή του, στο συγκεκριμένο έργο είναι αλληγορική, ασυνεχής, αποσπασματική, διαλεκτική με τον αναγνώστη. Μια ανάλυση της ιστορίας διαφορετική από ό,τι έχουμε συνηθίσει.

Ο Waltern Benjamin ως μαρξιστής, θέτει τον αναγνώστη προ των ευθυνών του απέναντι στην αστική εμπορευματική συσσώρευση και των πολιτικών προεκτάσεων της, δηλαδή του ναζισμού, το έργο του αποτελεί έτσι ένα προμήνυμα κινδύνου για την κοινωνία.

Ο Walter Benjamin, αντίθετα όμως από τους εκπροσώπους της Σχολής της Φρανκφούρτης, η οποία ασκεί έντονη κριτική στον αστικό βιομηχανικό πολιτισμό, τον οποίο θεωρεί υπεύθυνο για την μετατροπή της τέχνης ως αντικείμενο μαζικής κατανάλωσης και την δημιουργία της βιομηχανίας του θεάματος, ο Benjamin διαβλέπει τις δυνατότητες των νέων καταναλωτικών μοντέλων και την εξάπλωση της τέχνης στις μάζες μέσω των νέων τεχνολογιών. Έτσι υιοθετεί το εικονοποιητικό μοντέλο ανάπτυξης γραφής στις «Θέσεις για την Φιλοσοφία της ιστορίας» για να γίνει η σκέψη του πιο κατανοητή στις μάζες.

Το έργο του βρίσκεται σε μια διαλεκτική σχέση με τον αναγνώστη, καθώς η εικονοπλαστική γραφή αφήνει περιθώρια στοχασμού και διάδρασης στον αναγνώστη, σε αντίθεση με τα κείμενα επιχειρηματολογίας που προσπαθούν να εγκλωβίσουν τον αναγνώστη σε ένα μόνο στοχασμό, εκείνο του συγγραφέα. Οι υπαινιγμοί, τα σύμβολα και οι συμβολισμοί, η αποσιώπηση και η παράληψη, η παραπομπή, η αλληγορία, οι μεταφορές είναι τα εργαλεία για την αποκωδικοποίηση της σκέψης του Walter Benjamin, χωρίς να γίνεται χρήση της ατελείωτης απαρίθμησης επιχειρημάτων που συναντάμε στην παραδοσιακή γραφή

Aπόσπασμα από τις «Θέσεις για την Φιλοσοφία της Ιστορίας»
Στο σημείο αυτό, θα σταθούμε στις θέσεις 1 και 9 από το σχετικό έργο, οι οποίες είναι και οι πιο γνωστές και αυτές που έχουν κάνει την μεγαλύτερη εντύπωση στον στοχασμό της φιλοσοφικής παράδοσης του 20ου αιώνα.

Πάνω στην έννοια της ιστορίας
I
Πρέπει, λένε, να είχε υπάρξει ένας αυτόματος μηχανισμός που να ήταν κατασκευασμένος έτσι ώστε να κερδίζει μια παρτίδα στο σκάκι, απαντώντας σε κάθε κίνηση του αντιπάλου με μία αντίθετη. Μια κούκλα με τουρκική στολή, στο στόμα ένα ναργιλέ, καθόταν μπροστά στη σκακιέρα, που ήταν τοποθετημένη σε ένα απλόχωρο τραπέζι. Ένα σύστημα καθρεπτών δημιουργούσε την ψευδαίσθηση πως αυτό το τραπέζι ήταν διαφανές από όλες τις πλευρές. Στην πραγματικότητα, ένας καμπούρης νάνος, που ήταν πρωταθλητής στο σκάκι, καθόταν εκεί μέσα και κατεύθυνε το χέρι της κούκλας με νήματα. Κάποιος μπορεί να φανταστεί ένα αντίστοιχο αυτού του μηχανισμού στη φιλοσοφία. Η κούκλα, που ονομάζεται "ιστορικός υλισμός" είναι απαραίτητο να κερδίζει πάντοτε. Μπορεί δίχως άλλο να αντιμετωπίσει οποιονδήποτε, εάν δέχεται τις υπηρεσίες της θεoλoγίας*, η οποία σήμερα, όπως ξέρουμε, είναι κοντή και κακόμορφη και πρέπει να κρατιέται έξω απ' το προσκήνιο.

IX
Υπάρχει ένας πίνακας του Klee με το όνομα Angelυs Novus. Απεικονίζεται εκεί ένας άγγελος που φαίνεται έτοιμος να απομακρυνθεί από κάτι όπου μένει προσηλωμένο το βλέμμα του. Τα μάτια του είναι διάπλατα ανοιχτά, το στόμα του ανοιχτό και οι φτερούγες του τεντωμένες. Έτσι ακριβώς πρέπει να είναι και ο άγγελος της ιστορίας. Το πρόσωπό του είναι στραμμένο προς το παρελθόν. Όπου εμείς βλέπουμε μια αλυσίδα γεγονότων, αυτός βλέπει μία μοναδική καταστροφή, που συσσωρεύει αδιάκοπα ερείπια επί ερειπίων και τα εκσφενδονίζει μπροστά στα πόδια του. Θα ήθελε να σταματήσει για μια στιγμή, να ξυπνήσει τους νεκρούς και να στήσει ξανά τα χαλάσματα. Μια θύελλα σηκώνεται όμως από τη μεριά του Παράδεισου αδράχνοντας τις φτερούγες του και είναι τόσο δυνατή που δεν μπορεί πια ο άγγελος να τις κλείσει. Η θύελλα τον ωθεί ακαταμάχητα προς το μέλλον, στο οποίο η πλάτη του είναι στραμμένη, ενώ ο σωρός από τα ερείπια φθάνει μπροστά του ως τον ουρανό. Αυτό που εμείς αποκαλούμε πρόοδο, είναι αυτή η θύελλα.

Η θέαση της ιστορίας όπως ξεπροβάλλει στην σκέψη του Walter Benjamin

Στην πρώτη θέση ο Walter Benjamin αναφέρεται στην θεωρία του ιστορικού υλισμού, σύμφωνα με την οποία η κατάρρευση του καπιταλισμού αποτελεί νομοτέλεια της ιστορίας και η μεταβίβαση των μέσων παραγωγής ως αναγκαία διεργασία για την δημιουργία της σοσιαλιστικής κοινωνίας, χωρίς όμως να αμφισβητείται και η καπιταλιστική λογική της αέναης οικονομικής ανάπτυξης.
Όμως για τον Benjamin o ιστορικός υλισμός για να κερδίσει τον καπιταλισμό χρειάζεται την βοήθεια της θεολογίας. Ο Walter Benjamin, με την έννοια της θεολογίας, αναφέρεται σε εκείνη την φιλοσοφία που εμπνέεται από τον ρομαντισμό σε αντιδιαστολή με την λογική που επέβαλλε ο Διαφωτισμός. Εισάγει έτσι μια παράμετρο μυστικιστική, με αναγωγή στον ρομαντισμό των επαναστατικών προταγμάτων. Από την λογοκρατούμενη σκέψη, ο Benjamin μας προτείνει να μεταβούμε στις ρίζες των αυθόρμητων επαναστατικών ιδεών, για να βρούμε το πραγματικό νόημα της αναγκαιότητας της κοινωνικής μεταβολής.

Στην ένατη, από τις Θέσεις, ο Μπένγιαμιν παρουσιάζει την εικόνα του αγγέλου της ιστορίας, βασισμένη στον πίνακα του Klee,Angelus, Novus. Ο άγγελος αντί να κοιτάζει προς τα εμπρός ,στο μέλλον, στέκεται μπροστά μας, γιατί κάτι θέλει να μας πει. Η κίνηση του προς το μέλλον είναι ανάστροφη, μας προτείνει να κοιτάξουμε στο παρελθόν εκεί όπου ορισμένοι βλέπουν μια αλυσίδα γεγονότων, ο Benjamin μάς λέει, ότι βλέπει μόνο ερείπια και καταστροφή. Για να δούμε το μέλλον πρέπει να αναστοχαστούμε το παρελθόν.

Ο άγγελος της ιστορίας θέλει να σταματήσει τη ροή των γεγονότων προς την ιλιγγιώδη πρόοδο της ιστορίας που επιφέρει μόνο ερείπια και καταστροφή, δηλαδή την θύελλα της οικονομικής προόδου. Ως μαρξιστής ο Walter Benjamin, στοχάζεται το θέμα της επανάστασης και την ανατροπή των οικονομικών σχέσεων, αποτέλεσμα του βιομηχανικού τρόπου παραγωγής, ονειρεύεται όμως ένα κοινωνικό μοντέλο που να έχει επίκεντρο τον άνθρωπο, χωρίς να ισοπεδώνει βασικές πολιτισμικές και ανθρωπολογικές κατακτήσεις στο όνομα της προόδου και της οικονομικής ανάπτυξης.

Επίλογος
Συμπερασματικά, η σκέψη του Walter Benjamin αποτελεί μια σημαντική στιγμή στην φιλοσοφική σκέψη του 20ου αιώνα, ανανέωσε την μαρξιστική σκέψη και άνοιξε διαύλους επικοινωνίας με την κοινωνία για έναν γόνιμο προβληματισμό για το μέλλον της .

Ο Walter Benjamin χρησιμοποιεί μια πρωτοποριακή μέθοδο γραφής στις «Θέσεις για την Φιλοσοφία της Ιστορίας» εκείνης της αφήγησης μέσω εικόνων.

Με πνευματώδη τρόπο, προειδοποιεί την κοινωνία για το μέλλον της, στοχαζόμενος τι άφησε η νεωτερική κοινωνία, απαισιόδοξος, μάς θέτει ενώπιον των ευθυνών μας για την εξάπλωση της αστικής ανάπτυξης, ενώ προβάλλει στην ιστορική μνήμη τον ρομαντισμό και τον μυστικισμό των κοινωνικών αγώνων.

Η σκέψη του συμβαδίζει με την Κριτική Σχολή της Φρανκφούρτης και γενικότερα του δυτικού μαρξισμού, η οποία αφού στοχάστηκε το πώς θα αποδοθεί η θεωρία του Καρλ Μαρξ στον 20ο αιώνα, την συνέδεσε με την Ευρωπαϊκή παράδοση του 18ου αιώνα, εκείνης του Ιμμανουέλ Καντ και Γκέοργκ Χέγκελ, ενώ στα μέσα του 20ου αιώνα, η σκέψη του επηρέασε και έδωσε τα επιχειρήματα στα κινήματα αμφισβήτησης που έστρεψαν τα βέλη τους, τόσο εναντίον του καπιταλισμού όσο και του ορθόδοξου μαρξισμού.

Για περισσότερες λεπτομέρειες ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στο βιβλίο του Μίκαελ Λέβι Μια ανάγνωση των Θέσεων «Για την Ιστορία της Φιλοσοφίας» Προμήνυμα Κινδύνου, Εκδόσεις Πλέθρον 2004.