Η κατάρρευση του Facebook, στο φόντο των σκανδάλων στα οποία έχει εμπλακεί η εταιρεία, καθώς και στο φόντο του «μαύρου» που ρίχνει σε κάποιες χώρες (κατά κανόνα με τη συνεργασία ή την υπόδειξη των τοπικών κυβερνήσεων), θέτει επί τάπητος ένα μεγάλο ζητούμενο. Κι αυτό είναι η παγκόσμια και συνάμα εθνική δημοκρατική ρύθμιση του μέσου.

Έξι ώρες. Τόσο περίπου κράτησε η διακοπή λειτουργίας του πιο μαζικού και δημοφιλούς μέσου κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ), του Facebook, καθώς και άλλων παρόμοιων μέσων που κατέχει η εταιρεία. Τρία σχεδόν δισεκατομμύρια χρήστες του μέσου ανά την υφήλιο κατέγραφαν οι στατιστικές για το δεύτερο τρίμηνο του 2021, ενώ στην Ελλάδα τον Ιούλιο 2021 υπήρχαν περίπου 7 εκατομμύρια χρήστες.

Γιατί όμως η διακοπή λειτουργίας του μέσου προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και συζητήσεις; Κατ’ αρχάς πρέπει να σημειώσουμε ότι το διαδίκτυο είναι πλέον το πιο μαζικό μέσο, το Facebook είναι η πιο δημοφιλής ιστοσελίδα και το κινητό τηλέφωνο η πιο διαδεδομένη συσκευή της εισόδου σε αυτό.

Σε πολλές χώρες, πάνω από 70% των πολιτών διαβάζουν ειδήσεις στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σε ότι αφορά την Ελλάδα, το ποσοστό αυτό σύμφωνα με τα στοιχεία του Reuters Institute ανερχόταν το 2020 σε ποσοστό άνω του 92% και ήταν το μεγαλύτερο μεταξύ των χωρών που μετρήθηκαν. Ακόμα χειρότερα, δεν διαβάζουν μόνο πολλοί τις ειδήσεις στα ΜΚΔ, αλλά τις πιστεύουν κιόλας. Στη χώρα μας σε αυτή την κατηγορία ανήκει το 21% των πολιτών. Σε άλλες χώρες όπως στην Τουρκία, την Αργεντινή, Πορτογαλία, Βουλγαρία και Ισπανία είναι ακόμα ψηλότερο. Με μερικές εξαιρέσεις, στις περισσότερες χώρες το Facebook είναι η πιο δημοφιλής ιστοσελίδα μετά την ιστοσελίδα τηςGoogle, η οποία στην πραγματικότητα είναι μηχανή αναζήτησης χωρίς δικός της περιεχόμενο.

Τι σημαίνουν όλα αυτά; Σημαίνουν ότι μπορεί να μη βλέπει τηλεόραση, ή να μην ακούει ραδιόφωνο ή να μη διαβάζει εφημερίδα το 70%-80% των πολιτών στη χώρα μας ή σε άλλες χώρες, ωστόσο όμως χρησιμοποιεί το διαδίκτυο, και ένα πολύ μεγάλο ποσοστό αυτών χρησιμοποιεί κυρίως το Facebook. Για μια μεγάλη μερίδα χρηστών, το διαδίκτυο αρχίζει και τελειώνει με τοFacebook. Με άλλα λόγια ένα πολύ μεγάλο ποσοστό χρηστών του διαδικτύου ανοίγουν τον υπολογιστή τους ή μπαίνουν στο διαδίκτυο για να μπουν στο Facebook και τα κλείνουν μόλις βγουν από αυτό. Όλο το διαδίκτυο είναι γι’ αυτούς το Facebook. Και αντίστροφα, το Facebook είναι γι’ αυτούς όλο το διαδίκτυο.

Με άλλα λόγια, το διαδίκτυο και ειδικότερα το Facebook,τείνει να γίνει το μαζικότερο μέσο επικοινωνίας αν δεν έχει γίνει ήδη στην Ελλάδα και διεθνώς. Αυτή η εκτεταμένη χρήση της συγκεκριμένης πλατφόρμας συνοδεύεται και από μια μεγάλη παρεξήγηση ή μάλλον παρεξηγήσεις. Σύμφωνα με μια από αυτές, που τη συμμερίζεται ακόμα μεγάλο αριθμός πολιτών, ακόμα και κάποιοι που δηλώνουν επιστήμονες, κυρίως μη συστηματικών χρηστών του μέσου, δηλώνει ότι το Facebook είναι μέσο κυρίως για την αναζήτηση ερωτικού/ης συντρόφου. Κι εδώ τα πράγματα γίνονται ενδιαφέροντα.

Αυτό που γνωρίζουμε από αρκετές έρευνες είναι ότι η κύρια χρήση της συγκεκριμένης πλατφόρμας είναι η επικοινωνία μεταξύ των χρηστών της. Το Facebook χρησιμοποιούν οι περισσότεροι χρήστες για να μοιραστούν ειδήσεις, πληροφορίες, μουσική, φωτογραφίες, πρόσφατες εμπειρίες, κριτικές αξιολογήσεις κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών κ.ά. γεγονότων ή απόψεων άλλων χρηστών κοκ. Το Facebook χρησιμοποιούν πολλοί χρήστες, ιδιαίτερα οι νέοι σε ηλικία, αξιοποιώντας την υπηρεσία ανταλλαγής μηνυμάτωνmessenger, προκειμένου να επικοινωνήσουν. Αυτή την υπηρεσία χρησιμοποιούν συχνά αρκετοί αντί της τηλεφωνικής επικοινωνίας ή αντί της ανταλλαγής emails. Αυτή την υπηρεσία επίσης χρησιμοποιούν προκειμένου να κάνουν τηλεφωνικές κλήσεις ή βιντεοκλήσεις, όπως και συναφείς πλατφόρμες σαν το WhatsAp, το Viberκ.ά. Πρόκειται για δυνατότητες που τις γνωρίζουν και τις αξιοποιούν καλλίτερα οι έφηβοι και οι νέοι.

Αυτή η μορφή επικοινωνίας είναι για μια γρήγορη, αν και πρόχειρη επικοινωνία, που συνήθως είναι σιωπηλή και υποκαθιστά την τυπική γραπτή ή την τυπική προφορική επικοινωνία, γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται από τις αδυναμίες και των δυο, τόσο προφορικής όσο και της γραπτής. Η σιωπηλή επικοινωνία, χαρακτηριστική της εποχής μας, είναι σύνθεση αυτών των δυο. Η απόστασή της από τους κανόνες της προφορικής αλλά και της γραπτής επικοινωνίας την καθιστά δύσχρηστη σε όσους έχουν απαιτήσεις ποιότητας στα κείμενα που θέλουν να ανταλλάξουν, πολύ περισσότερο επειδή αυτή η επικοινωνία απαιτεί τη χρήση του πληκτρολογίου με ότι αυτό συνεπάγεται για τους ανεξοικείωτους. Με άλλα λόγια, το Facebook εκτός των άλλων δυνατοτήτων που διαθέτει έχει απορροφήσει αρκετές δυνατότητες από τις επικοινωνιακές λειτουργίες άλλων μέσων επικοινωνίας ή διαδικτυακών πλατφορμών.

Αυτός είναι ένας βασικός λόγος ώστε η διακοπή λειτουργίας του μέσου έστω και για κάποιες ώρες να προκαλέσει «επικοινωνιακό σοκ» και σε πολλές περιπτώσεις αδυναμία επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων που επικοινωνούσαν τακτικά και συχνά μέσω της πλατφόρμας, αλλά δεν είχαν συνηθίσει να χρησιμοποιούν άλλο μέσο ή άλλη πλατφόρμα επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, η κατάρρευση του Facebook δείχνει πως έχει εξελιχθεί σε ένα επικοινωνιακό υπερ-όπλο, το οποίο είναι πολύ ισχυρό για αυτόν που τα έχει στα χέρια του, για αυτόν που το ελέγχει. Η κατάρρευση του Facebook, πέρα από το καταφανώς ανυπόστατο των ισχυρισμών, όπως αυτός που προαναφέραμε, δείχνει, ότι εκείνος που ελέγχει το διαδίκτυο με οποιοδήποτε τρόπο, ελέγχει ένα πολύ σημαντικό μέρος των διαπροσωπικών, και όχι μόνο, ψηφιακών επικοινωνιών, αλλά και των κανόνων με τους οποίους αυτές συνεπάγονται.

Στο προηγούμενο θα πρέπει να προσθέσουμε τουλάχιστον δυο ακόμα συμβάντα. Το πρώτο είναι η αγοραπωλησία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών με στόχο την οικονομική και πολιτική κερδοσκοπία, όπως διαφάνηκε με το σκάνδαλο Cambridge Analytica.

Το δεύτερο είναι η διαγραφή των λογαριασμών στην πλατφόρμα όσων μέσων επικοινωνίας προσπάθησαν να προστατεύσουν οικονομικά κάποιες κυβερνήσεις, όπως πρόσφατα της Αυστραλίας, αλλά και η διαγραφή πληροφοριών (δημοσιευμάτων, φωτογραφιών, σκίτσων κ.ά., φωτογραφίες κ.λπ.) που θεωρούνται πολιτικώς ανορθόδοξα σύμφωνα με την υποκριτικό πνεύμα της εταιρείας, ή θεωρούνται επικίνδυνα από τις κυβερνήσεις κάποιων χωρών, χωρίς στις οποίες δεν μπορεί το Facebook ή άλλα επικοινωνιακά μονοπώλια να κάνουν business asusual.

Υπό το πρίσμα αυτό, η κατάρρευση του Facebook, στο φόντο των σκανδάλων στα οποία έχει εμπλακεί η εταιρεία, καθώς και στο φόντο του «μαύρου» που ρίχνει σε κάποιες χώρες (κατά κανόνα με τη συνεργασία ή την υπόδειξη των τοπικών κυβερνήσεων), θέτει επί τάπητος ένα μεγάλο ζητούμενο. Κι αυτό είναι η παγκόσμια και συνάμα εθνική δημοκρατική ρύθμιση του μέσου. Δηλαδή, η ρύθμιση της λειτουργίας τόσο τουFacebookόσο και άλλων ψηφιακών πλατφορμών, όχι σύμφωνα με το καταστατικό μια κερδοσκοπικής εταιρείας, αλλά σύμφωνα με τα δημοκρατικά συντάγματα των χωρών και ιδιαίτερα της Ευρώπης, καθώς και σύμφωνα με τα διεθνώς παραδεκτά σε ότι αφορά την παγκόσμια διακίνηση πληροφοριών.

Το Facebook μπορεί να συνιστά ένα αμερικανικό επικοινωνιακό και εμπορικό προϊόν αλλά είναι ταυτόχρονα και ένα παγκόσμιο μέσο κοινωνικής, πολιτικής κ.ά. επικοινωνίας .Στο πεδίο του Facebook δυο κόσμοι συγκρούονται. Αυτός του οικονομικού ορθολογισμού και εκείνος της πολιτικής, κοινωνικής κ.ά. ορθολογικότητας. Η σύγκρουση μεταξύ αυτών των δυο κόσμων θα λυθεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Το ζήτημα είναι να λυθεί χωρίς να τραυματιστούν τα δημοκρατικά δικαιώματα των πολιτών. Σε αντίθετη περίπτωση, ο επικοινωνιακός ανταρτοπόλεμος για τον οποίο μας προειδοποιούσε ο Ecoείναι πάντα πιθανός. Ή, όπως έλεγαν κάποτε, ένα άλλο παγκόσμιο υπερμέσο επικοινωνία είναι εφικτό.

*Ο Γιώργος Πλειός είναι Καθηγητής και Διευθυντής του Εργαστηρίου Κοινωνικής Έρευνας στα ΜΜΕ του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών