Αν εξαιρέσουμε ασθενείς και αρρωστομανείς, οι περισσότεροι άνθρωποι δίνουμε, καθημερινά, μικρή ή λίγη προσοχή στα συστήματα του σώματος, όπως είναι το κυκλοφορικό, το πεπτικό ή το αναπνευστικό. Τουλάχιστον μέχρι κάτι να πάει στραβά, όλα αυτά, θεωρούμε πως λειτουργούν από μόνα τους, ρολόι.

Κάπως έτσι νομίζουμε, οι πιο πολλοί, πως λειτουργεί και η αγορά. Αν χρειαστεί να αναζητήσουμε καφέ ή τσάι το πρωί θα βρούμε κάπου κοντά μας και αν χρειαστεί να διανύσουμε μεγαλύτερη απόσταση, μπορούμε να πάρουμε το αυτοκίνητο.

Θεωρούμε πως κι αυτά υπάρχουν και λειτουργούν αυτόνομα, στο παρασκήνιο της καθημερινότητάς μας, στο βαθμό που διαθέτουμε επαρκές ποσό χρημάτων, καθώς η εποχή του κυνηγιού και της αυτάρκειας από τη δική μας προσωπική καλλιέργεια και συγκομιδή, έχει παρέλθει, ανεπιστρεπτί.

Κύρια, λοιπόν, ανησυχία όλων μας στη σύγχρονη οικονομία είναι τα χρήματα και πώς μπορούμε να τα κερδίζουμε για να καλύπτουν τις ανάγκες μας. Μέχρι που κάτι πάει στραβά και σε αυτό το σύστημα και παύει να λειτουργεί ρολόι.

Αυτό συνέβη με την τρέχουσα υγειονομική κρίση του κορωνοϊού υποστηρίζει ο Τζον Φέφερ, πολιτικός αναλυτής και διευθυντής του «Foreign Policy in Focus».

Η πρώτη ένδειξη ήταν για εκείνον, στα τέλη του περασμένου Φεβρουαρίου, με την απότομη πτώση των τιμών των μετοχών στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης.

Έμοιαζε με έμφραγμα στην παγκόσμια οικονομία, σαν αυτό που σε αναγκάζει να αρχίσεις να μετράς τους χτύπους της καρδιάς και παύεις να θεωρείς τη βέλτιστη απόδοση των συστημάτων του σώματός σου, ως δεδομένη.

Τον περασμένο Μάρτιο, η κατάσταση επιδεινώθηκε στην άρρωστη πλέον οικονομία, καθώς η μισή ανθρωπότητα μπήκε σε καραντίνα και ο χειρότερος ασθενής από την κατάρρευση δεν ήταν άλλος, από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, με 30 εκατομμύρια νέους ανέργους, από τότε μέχρι σήμερα.

Πέραν, όμως, από τη διάλυση στην αγορά εργασίας και τα αλλεπάλληλα ρεκόρ στην πτώση των τιμών του πετρελαίου, για πρώτη φορά στις ΗΠΑ, άρχισαν να εμφανίζονται ελλείψεις σε μερικά βασικά προϊόντα – μάσκες, αναπνευστήρες, χαρτί υγείας – και υπηρεσίες, κυρίως, σε ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό.   

Ένα από τα θεμελιώδη δόγματα του καπιταλισμού- το περιβόητο: laissez-faire-laissez-passer, που θέλει οι αγορές να  συμπεριφέρονται σαν αυτόματα συστήματα, επειδή ένα «αόρατο χέρι» ρυθμίζει την προσφορά και τη ζήτηση, κατέρρευσε εντός 40 ημερών.

Οι υπέρμαχοι της ελεύθερης αγοράς πιστεύουν ότι όσο λιγότερο παρεμβαίνει η εκάστοτε κυβέρνηση σε αυτά τα αυτόματα συστήματα, τόσο το καλύτερο. Υποστηρίζουν, μάλιστα, πως οι αγορές θα πρέπει όλο και περισσότερο να αναλαμβάνουν κρατικές υπηρεσίες, όπως είναι ένα ιδιωτικοποιημένο ταχυδρομείο για παράδειγμα ή λογαριασμοί κοινωνικής ασφάλισης που «παίζονται» στο χρηματιστήριο.

Οι φανατικοί της αγοράς μοιάζουν σε πολλά με τους Χιλιαστές. Αρνούνται την κυβερνητική παρέμβαση, όπως εκείνοι την ιατρική. ‘Όπως η χάρη του Θεού, έτσι και το αόρατο χέρι, μοιάζουν να λένε, ακόμα και σήμερα, λειτουργεί ανεξάρτητα από το ανθρώπινο σχέδιο.

Όμως κάτι συμβαίνει, όπως τώρα η πανδημία και δοκιμάζεται αυτή η τυφλή τους πίστη. 

Βλέπουν όλοι, τότε, κράτη όπως οι ΗΠΑ, να ξοδεύουν τρισεκατομμύρια δολάρια για να παρέμβουν στην οικονομία: να διασώσουν τράπεζες, να σώσουν επιχειρήσεις, να βοηθήσουν την αγορά εργασίας και τους άνεργους.

Οι χώρες επιβάλλουν ελέγχους στις εξαγωγές σε βασικά εμπορεύματα. Όπως και στον πόλεμο, οι κυβερνήσεις κατευθύνουν τους κατασκευαστές να παράγουν κρίσιμα προϊόντα για να καλύψουν μια απρόσμενη ζήτηση.

Πρόκειται για επείγουσες παρεμβάσεις. Ο φανατικός της αγοράς προσβλέπει στην ημέρα που θα αρθούν οι περιορισμοί, θα επιστρέψουν στη δουλειά τους οι άνθρωποι, τα χρηματιστήρια θα πάρουν και πάλι μπρος και το αόρατο χέρι, με ίσως μερικά βοηθητικά μέσα, δώσει και πάλι τη θεία χάρη του στην οικονομία.

Αλλά ορισμένες πανδημίες αλλάζουν ριζικά την οικονομία. Σε τέτοιες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι μια οικονομία κατασκευάζεται, δεν πέφτει ουρανοκατέβατη και έτσι μπορεί και να ανοικοδομηθεί ή να αλλάξει. Είμαστε τώρα σε μια τέτοια στιγμή στην παγκόσμια ιστορία;

Μπορεί αυτή η πανδημία να αλλάξει ριζικά τη σχέση μεταξύ πολιτών και αγοράς;

Ο Τζον Φέφερ, μας καλεί να ρίξουμε μια ματιά σε τρεις βασικές αγορές της παγκόσμιας οικονομίας: το  πετρέλαιο, τα τρόφιμα και τη κεφαλαιαγορά ώστε να υπολογίσουμε τον αντίκτυπο της πανδημίας και τις προοπτικές μετασχηματισμού των σύγχρονων οικονομικών θεωριών.

Πετρέλαιο

Το 2007, ο πρόεδρος του Ισημερινού Ραφαέλ Κορέα, έκανε μια ενδιαφέρουσα πρόταση: προσφέρθηκε να παραιτηθεί από την εξόρυξη πετρελαίου κάτω από το εθνικό πάρκο Yasuni με αντάλλαγμα 3,6 δισεκατομμύρια δολάρια από τη διεθνή κοινότητα. Κανείς δεν τον πήρε στα σοβαρά, ούτε δέχτηκε την προσφορά του.

Όταν, όμως, η τιμή του πετρελαίου στις ΗΠΑ έπεσε κάτω από το μηδέν, πολλοί σίγουρα θα ήθελαν να είχαν ανάλογες προσφορές σαν αυτή του Κορέα.

Πριν από 13 χρόνια, τα μεγάλα διεθνή ΜΜΕ χλεύαζαν τον ηγέτη του Ισημερινού και ρωτούσαν πώς μπορεί να προτείνει να κρατήσει το πετρέλαιο κάτω από τη γη όταν η παγκόσμια οικονομία λειτουργεί με ορυκτά καύσιμα.

Σήμερα, ωστόσο, ο κόσμος είναι γεμάτος με πετρέλαιο. Η παγκόσμια ύφεση μείωσε τη ζήτηση για πετρέλαιο και φυσικό αέριο.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο κλάδος των μεταφορών απορροφά σχεδόν το 70% της κατανάλωσης πετρελαίου. Καθώς τα περισσότερα αεροπλάνα είναι ακίνητα, υπάρχουν λιγότερα τρένα και λεωφορεία σε λειτουργία και οι αυτοκινητόδρομοι είναι χωρίς μποτιλιάρισμα, η ζήτηση για πετρέλαιο μειώθηκε απότομα. 

Οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν, επίσης, λιγότερη ενέργεια.

Οι δεξαμενές αποθήκευσης πετρελαίου στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν σχεδόν όλες γεμίσει. «Τα δεξαμενόπλοια γεμάτα πετρέλαιο μοιάζουν είτε με παπαράτσι που έχουν καταλάβει την ακτογραμμή του Λος Άντζελες, είτε σαν μια πλωτή αποθήκη που περιμένει κάποιο απροσδιόριστο νεύμα», γράφει ο Brian Sullivan στο CNBC .

«Με την προσδοκία για υψηλότερες τιμές τους επόμενους μήνες, προς το παρόν οι εταιρείες πληρώνουν για να κάθονται τα τάνκερ γεμάτα πετρέλαιο και ελπίζουν για περισσότερα χρήματα».

Τα κράτη που παράγουν πετρέλαιο, μετά από χρόνια αύξησης της παραγωγής τους, συμφώνησαν τελικά στα μέσα Απριλίου να μειώσουν την παραγωγή κατά 10% – περίπου 10 εκατομμύρια γαλόνια την ημέρα.

Με άλλα λόγια, αποφάσισαν να αφήσουν το πετρέλαιο στο έδαφος, όπως πρότεινε και ο Κορέα, μόνο που τώρα η ζήτηση έχει μειωθεί κατά 35% και πετρελαιοπαραγωγές χώρες περιμένουν το τέλος της ύφεσης, όταν θα αρθούν όλα τα περιοριστικά μέτρα. Περιμένουν μια επιστροφή στη λεγόμενη «κανονικότητα».

Αλλά η αγορά ορυκτών καυσίμων δεν είναι ούτε φυσιολογική, ούτε κανονική. Η αντίληψη ότι το αόρατο χέρι θα κατευθύνει τις οικονομίες σε μια βιώσιμη κατεύθυνση είναι ένας ευσεβής πόθος, τίποτε παραπάνω.  Έχουμε περάσει πολύ την στιγμή, που θα έπρεπε να είχαμε πληρώσει τον Κορέα και όλους τους άλλους για να αφήσουν το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο στο έδαφος και να κινηθούμε όλοι προς έναν κόσμο που θα κινείται και θα λειτουργεί εξ ολοκλήρου, από καθαρή ενέργεια. Η αγορά αντιμετωπίζει το περιβάλλον είτε ως εμπόρευμα όπως οποιοδήποτε άλλο είτε ως «περιτύλιγμα» που δεν το συνυπολογίζει την τελική τιμή των αγαθών και των υπηρεσιών.

Όμως, αυτή είναι μια λογική και μια κανονικότητα του δέκατου ένατου αιώνα.

Η κλιματική αλλαγή απαιτεί παρέμβαση στις αγορές ενέργειας με περιορισμούς στην παραγωγή, επιδοτήσεις για καθαρές εναλλακτικές μορφές παραγωγής ενέργειας όπως η ηλιακή ενέργεια και κρατικές αγορές παραγωγής ηλεκτρικών αυτοκινήτων. Η επιστροφή στην κανονικότητα, μετά την πανδημία, δεν είναι βιώσιμη επιλογή.

Τρόφιμα

Όπως οι εξαγωγείς πετρελαίου, ομοίως και οι παραγωγοί τροφίμων στις Ηνωμένες Πολιτείες περιορίζουν τις ποσότητες.

Στο Ντελάγουερ και στο Μέριλαντ, οι παραγωγοί κοτόπουλου θανατώνουν δύο εκατομμύρια κοτόπουλα επειδή οι μονάδες μεταποίησης δεν έχουν αρκετούς εργαζόμενους. Η ασθένεια και οι θάνατοι σε αυτές τις εγκαταστάσεις, οδήγησαν σε λουκέτα που διαταράσσουν την αλυσίδα εφοδιασμού, γεγονός που ώθησε τον Ντόναλντ Τραμπ να χαρακτηρίσει τέτοιες εγκαταστάσεις ως «κρίσιμες υποδομές» που πρέπει να παραμείνουν ανοιχτές.

Στο μεταξύ, χιλιάδες στρέμματα με φρούτα και λαχανικά σαπίζουν στην Φλόριντα, εξαιτίας της αναστολής των μαζικών πωλήσεων τροφίμων σε σχολεία, θεματικά πάρκα και εστιατόρια. Σε αυτό συμβάλλει και η έλλειψη  συχνά μεταναστών εργαζομένων των οποίων η κινητικότητα έχει περιοριστεί – λόγω των περιοριστικών μέτρων.

Σε αντίθεση με το πετρέλαιο, ωστόσο, η συνολική ζήτηση για τρόφιμα παραμένει υψηλή. Ο κλάδος των παντοπωλείων ακμάζει .

Οι τράπεζες τροφίμων κατακλύζονται από ένα κύμα προσφοράς, σε αντίθεση με τις τελευταίες δεκαετίες.

Το υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ θα μπορούσε κανονικά να παρέμβει και να αγοράσει πλεόνασμα παραγωγής – όπως έκανε για τους καλλιεργητές σόγιας κατά τη διάρκεια του εμπορικού πολέμου με την Κίνα – για χρήση σε τράπεζες τροφίμων και άλλα προγράμματα διανομής, αλλά, όπως και με πολλές άλλες κυβερνητικές υπηρεσίες στην εποχή του Τραμπ, αποδείχτηκε πολύ αργοκίνητο, παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις από καλλιεργητές και αρκετούς κυβερνήτες, διαφόρων πολιτειών.

Η πανδημία επισημαίνει όλα τα προβλήματα που από καιρό μαστίζουν την αγορά τροφίμων. Πρώτον, υπάρχει  αναντιστοιχία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Περίπου 820 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως δεν είχαν αρκετό φαγητό το 2018, αριθμός που αυξανόταν για τρία συνεχόμενα χρόνια και έρχεται σε αντίθεση με έναν άλλο αυξανόμενο αριθμό: τα 672 εκατομμύρια ανθρώπων που πάσχουν από παχυσαρκία.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 40% των τροφίμων πετιέται, κάθε χρόνο. Προφανώς το αόρατο χέρι κάνει μια πολύ κακή δουλειά για την επίτευξη ισορροπίας στην αγορά.

Δεύτερον, παρά την αυξανόμενη προώθηση των οδηγιών για κατανάλωση τοπικών και εποχιακών τροφίμων, το σύστημα διατροφής εξακολουθεί να καταναλώνει τεράστια ποσότητα ενέργειας. Το πρόβλημα δεν έγκειται τόσο πολύ στις μπανάνες που φθάνουν με φορτηγό πλοίο, το οποίο είναι σχετικά αποτελεσματικό, αλλά με αλλοιώσιμα τρόφιμα που παραδίδονται με αεροπλάνο. Και αυτό που τρώμε, και όχι το από πού προέρχεται έχει μεγαλύτερη σημασία. Τα φυτικά τρόφιμα, γενικώς, τείνουν να έχουν χαμηλότερο αποτύπωμα άνθρακα από το κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, ένα πολύ μικρότερο αποτύπωμα.

Τρίτον, λόγω οικονομιών κλίμακας και ένα χάος εργασιακών πρακτικών, τα τρόφιμα στον βιομηχανικό κόσμο καλλιεργούνται πολύ συχνά από μία αγροτική επιχείρηση, υποβάλλονται σε επεξεργασία από πολυεθνικές εταιρείες και επιλέγονται ή διαχειρίζονται από εργαζόμενους, που δεν πληρώνονται από έναν μισθό, ικανό να τους ζήσει.

Η επιστροφή σε αυτό το είδος συστήματος διατροφής, μετά την πανδημία, θα ήταν πραγματικά καταστροφική. Πρέπει να δίνονται βιώσιμοι μισθοί, να μειωθούν τα απόβλητα τροφίμων και να πάρουν γεύματα όσοι έχουν ανάγκη.

Κεφαλαιαγορά

Η οικονομική κρίση της περιόδου 2008-2009 αποκάλυψε τις αδυναμίες και τις θεμελιώδεις ανισότητες του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Όμως, «κατά μήκος του αόρατου χεριού» – σε όλη την υφήλιο, οι φτωχοί ήταν αυτοί που έβαλαν το χέρι βαθιά στην τσέπη για να πληρώσουν τους πλούσιους.

Οι τραπεζίτες, οι χρηματιστές και οι οικονομικοί γκουρού έχουν κατασκευάσει ένα σύστημα που μοιάζει με καζίνο που περιστασιακά εκχωρεί μερικές πένες στους ανθρώπους που παίζουν στους κουλοχέρηδες, ενώ τσεπώνει στην ουσία, σε κάθε κατέβασμα, το 1 με 2% του πλουσιότερου πληθυσμού.

Το πιο εξωφρενικό μέρος αυτού του σχεδίου είναι ότι η οικονομική κρίση έδειξε πόσο κακοί ήταν οι διαχειριστές στο δικό τους παιχνίδι. Όχι μόνο δεν πήγαν στη φυλακή για παράνομες δραστηριότητες, αλλά με μερικές εξαιρέσεις, ούτε τιμωρήθηκαν οικονομικά για τις αποτυχίες τους. Ήταν πάρα πολύ μεγάλοι, πολύ πλούσιοι ή πολύ ισχυροί για να ενοχληθούν από τις κυβερνήσεις.

Ειδικότερα, η κυβέρνηση Τραμπ είναι σαφώς ερωτευμένη με τα χρηματοοικονομικά και την διεθνή κεφαλαιαγορά. Ακόμη και λίγο πριν από την πανδημία, η φορολογική μεταρρύθμιση του Αμερικανού προέδρου παρείχε στις κορυφαίες έξι αμερικανικές τράπεζες 32 δισεκατομμύρια δολάρια σε καταθέσεις .

Αυτό είναι περισσότερο από το πακέτο της τραπεζικής διάσωσης του 2008, ενώ το χρηματιστήριο επωφελήθηκε επίσης από μια άνευ προηγουμένου άνοδο των αγορών μετοχών – περί τα 2 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2018 και το 2019 – που πλούτισε τους μετόχους, σε βάρος των εργαζομένων.

Το αρχικό πακέτο των 2 τρισεκατομμυρίων δολαρίων που παρέχει η κυβέρνηση των ΗΠΑ, αυτή τη φορά για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας, έχει δοθεί σε ιδιώτες (αυτές τις επιταγές που έχουν υπογραφεί από τον Τραμπ στο ταχυδρομείο), σε μικρές επιχειρήσεις, νοσοκομεία και άνεργους. Υπάρχουν επίσης χρήματα για αγρότες, σχολεία, γραμματόσημα και για το Πεντάγωνο.

Δεν υπάρχει πολύς ενθουσιασμός, τουλάχιστον δημόσια, αυτή τη φορά, για τη διάσωση της Wall Street. Οι εξαγορές μετοχών αποκλείστηκαν ρητά από το πακέτο τόνωσης της αγοράς των ΗΠΑ. 

Αλλά όπως ακριβώς και το φορολογικό νομοσχέδιο ήταν μια μυστική παράδοση στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, έτσι και αρκετές από τις πράξεις της διοίκησης Τραμπ, όπως η ποσοτική χαλάρωση, με την οποία η Ομοσπονδιακή Τράπεζα αγοράζει ομόλογα και τίτλους με υποθήκη, αυξάνουν τη ρευστότητα που διατίθεται στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.

Από μια συνολική πίτα περίπου 6 τρισεκατομμυρίων δολαρίων σε πιθανές δαπάνες τόνωσης της οικονομίας, οι τράπεζες και οι μεγάλες εταιρείες είναι και αυτές που θα πάρουν τη μερίδα του λέοντος.

Γράφει τη Nomi Prins στο TomDispatch: «Στο τέλος, σύμφωνα με τον πρόεδρο, αυτό θα μπορούσε να σημαίνει 4,5 τρισεκατομμύρια δολάρια για την υποστήριξη μεγάλων τραπεζών και εταιρικών ομίλων έναντι περίπου 1,4 τρισεκατομμυρίων δολαρίων για τους επαγγελματίες Αμερικανούς, τις μικρές επιχειρήσεις, τα νοσοκομεία και δαπάνες σε τοπικές κυβερνήσεις των πολιτειών. Αυτή η αναλογία 3,5 προς 1 σηματοδοτεί ότι, όπως το 2008, το υπουργείο Οικονομικών και η Fed εστιάζουν την προσοχή τους σε μεγάλες τράπεζες και μεγάλες εταιρείες και όχι στους απλούς Αμερικανούς πολίτες».

Αόρατο χέρι; Μετά βίας. Αυτό είναι το πολύ ορατό χέρι της κυβέρνησης Τραμπ που ρέπει σε χρηματοπιστωτικούς κανόνες υπέρ των πλουσίων. Όσον αφορά δε, τον αόρατο πλουτισμό που συνεχίζεται, ακάθεκτος, κάτω από το τραπέζι, ευρύτερα γνωστός ως διαφθορά, η αμερικανική κυβέρνηση έσπασε τους μηχανισμούς εποπτείας που θα μπορούσαν να φέρουν στο φως αυτές τις πρακτικές.

Η πανδημία παρά τις δυσοίωνες για την Αμερική προβλέψεις, είναι απίθανο να έχει τις φονικές επιπτώσεις του επονομαζόμενου Μαύρου Θανάτου, που σκότωσε το 60% του πληθυσμού της Ευρώπης, στα μέσα του 14ου αιώνα, μπορεί, ωστόσο, να συμβάλει στην αποκάλυψη όλων των αποτυχιών της «ελεύθερης αγοράς» και των διεφθαρμένων κυβερνήσεων, που παρεμβαίνουν στην οικονομία για λογαριασμό του πλουσιότερου 1% της εποχής μας.

Σύμφωνα με τον Φέφερ, οι βραχυπρόθεσμες διορθώσεις της αμερικανικής κυβέρνησης, στους τομείς του πετρελαίου, των τροφίμων και των χρηματοοικονομικών είναι απαραίτητες, αλλά ανεπαρκείς. Μετατοπίζουν την ισορροπία περισσότερο προς την κυβέρνηση και πιο μακριά από την «ελεύθερη» αγορά, όμως, δεν μοιάζουν με το «New Deal»: μεταρρύθμιση του καπιταλισμού για να σωθεί ο καπιταλισμός.

Αυτή η πανδημία, εκτιμά πως δείχνει έναν ακόμη βαθύτερο μετασχηματισμό, την ανάγκη για νέο ορισμό των οικονομικών, καθώς η παγκόσμια οικονομία που ακολουθεί τους κανόνες της αγοράς, αποτυγχάνει και πληθαίνουν οι ενδείξεις ότι δεν ωφελεί την ανθρωπότητα.

Χρειαζόμαστε, όπως υποστηρίζει έναν νέο Κοπέρνικο που θα προσφέρει μια νέα θεωρία που να ταιριάζει στην πραγματικότητά μας, μια νέα οικονομία με επίκεντρο το περιβάλλον, που να μπορεί να μεγιστοποιήσει όχι το κέρδος, αλλά την ευημερία όλων των έμβιων όντων.