Στο δρόμο για την Πέργαμο, λίγα χιλιόμετρα πριν τη μεγάλη και γνωστή πολιτεία, ένας στενός δρόμος προς τα ανατολικά  σε οδηγεί σήμερα σε μια σειρά  τούρκικα μικροχώρια, από αυτά που επίσημα υποδηλώνονται «άνευ σημασίας», από τις λευκές με μαύρα γράμματα επιγραφές. Ανάμεσά τους και ένα με την τουρκική ονομασία Σαατζιλάρ.

Οι πληροφορίες που για μια ακόμη φορά  αποτέλεσαν την αφορμή για ένα ταξίδι στην απέναντι ακτή την Άνοιξη του 2003, μιλούσαν για ένα ελαιοτριβείο που εκσυγχρονιζόταν, από το οποίο όμως «έβγαλαν κάτι μηχανές με ελληνικά γράμματα».

Από την επιδημία στο εργοστάσιο

Την περίοδο 1835-1837  την περιοχή της βορειοδυτιής Μικρασίας «χτυπά» η επιδημική νόσος της πανούκλας. Εκατοντάδες οι νεκροί, ανάμεσά τους πολλοί από τους κατοίκους των χωριών του κάμπου.  Όταν το κακό περνά, ο «ντερέμπεης» άρχοντας της περιοχής Καραοσμάνογλου, ζητά από τον Σουλτάνο την άδεια για τη μεταφορά κατοίκων από άλλα μέρη ώστε να μπορέσει να δουλέψει τα κτήματά του. Η άδεια δίνεται. Περίπου 1.000 άνθρωποι έρχονται και εγκαθίστανται στον κάμπο της Περγάμου, πολλοί από τους οποίους από την ελεύθερη τότε Πελοπόννησο! Οι τελευταίοι επιλέγουν να εγκατασταθούν σε ένα εύφορο κομμάτι γης, πολύ κοντά στην πόλη. Έτσι «χτίζονται» οι Σααντζήδες του κάμπου της Περγάμου.

Στα τέλη του 19^ου αιώνα το χωριό αριθμεί περί τους 1.000  κατοίκους, όλοι Ρωμιοί. Με σημαντικές κτηματικές εκτάσεις στην ιδιοκτησία τους, οι Σαντζηλιώτες, εξειδικεύονται στην ελαιοκαλλιέργεια σωρεύοντας πλούτο. Από τους πλέον πλούσιους στο χωριό, ο Δημήτριος Αγάλιας, ο οποίος πέρα των μεγάλων του εκτάσεων με ελιές κατασκευάζει και ένα ελαιοτριβείο. Η τεχνογνωσία τόσο για την κατασκευή του ελαιοτριβείου όσο και για τον μηχανολογικό εξοπλισμό του «εισάγεται» από την αντικρινή Λέσβο.

Μέχρι σήμερα οι Τούρκοι που κατοίκησαν τους Σααντζήδες μετά το 1922  μιλούν για το «Αγάλια φαμπρικασί», το «εργοστάσιο Αγάλια» αναφερόμενοι στο γερό οικοδόμημα που στέκει στην άκρη του χωριού. Ο ιδιοκτήτης που γνώρισα πριν 17 χρόνια, ο Αχμέτ, από ντόπια Περγαμηνή οικογένεια ελαιοπαραγωγών, αγόρασε  το συγκρότημα το 2000 με τα κέρδη από δυο συνεχείς «μαξουλοχρονιές». Συνολικό κόστος αγοράς του περί τα 50 χιλιάδες ευρώ.

Από την πρώτη όμως στιγμή των εργασιών εκσυγχρονισμού του «σκάλωσε» στις ασήκωτες μηχανές του με τα ακαταλαβίστικα γράμματα. Ήταν και ο λόγος ετούτου του ταξιδιού.

Το ελαιοτριβείο των Σααντζήδων έστεκε γερό ακόμα το 2003 παρά την εκατοντάχρονη ιστορία του, χάρη στη συνεχή του χρήση, άρα στην επισκευή του όποτε, υπήρχε ανάγκη. Από το παλιό εργοστάσιο σωζόταν τα πέντε με ορθογώνια αρχικά του κτήρια. Το κτήριο παραγωγής ελαιολάδου, το κτήριο αποθήκευσης ελαιολάδου, το κτήριο γραφείων και δυο κτήρια αποθήκευσης ελαιοκάρπου. 

Ακριβώς απέναντι  από την είσοδό του εργοστασίου, περίπου 100 μέτρα μακριά, στον αντικρινό λόφο στέκει ένα αρχοντόσπιτο από τα χαρακτηριστικά σπίτια των Ρωμιών ελαιοκτημόνων της Μικρασιατικής υπαίθρου. Είναι το σπίτι του ιδιοκτήτη του εργοστασίου, Δημητρίου Αγάλια. Στον αναληματικό τοίχο πάνω στον οποίο και εδράζεται το οικοδόμημα από ντόπιο τραχίτη είναι χτισμένη μια δημόσια κρήνη (τσεσμές). Η ελληνική επιγραφή  πάνω της έρχεται να επιβεβαιώσει απόλυτα το πού είμαστε, αλλά και την ιστορία του εργοστασίου και της φαμίλιας που το διαφέντευε. Κάτω από στρώματα  ασβέστη που απομακρύναμε, διαβάσαμε:

«ΤΗΝ ΚΡΗΝΗ ΤΑΥΤΗΝ

Ανήγειρε τη κωμοπόλει ημών ο Δημήτριος Ι. Αγάλιας Ευεργεσίας ένεκα

Εν Σααντζήδες τη 22^α Ιουνίου 1898»

Τα μηχανήματα

Μέσα στο εργοστάσιο σώζεται με εξαίρεση τα πιεστήρια (μπασκιά) τα οποία αντικαταστάθηκαν πριν περίπου 30 χρόνια από άλλα κατασκευασμένα σε σύγχρονο Σμυρνιό εργαστήριο, όλος ο μηχανολογικός εξοπλισμός του εργοστασίου. «ΛΟΥΚΑΣ & ΚΑΡΑΜΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗ 1904» διαβάζουμε στο καζάνι, στις αντλίες και στον ελαιόμυλο.

Η φίρμα μιας σειράς μηχανημάτων χυτευμένων  και συναρμολογημένων σε μια εν πολλοίς άγνωστη Μυτιληνιά «βαριά βιομηχανία» έναν και βάλε αιώνα πριν. Παντού, επίσης, στους τοίχους του εργοστασίου και ιδιαίτερα στα ξύλα του, ελληνικά γράμματα. Σημειώσεις εργατών και αφεντάδων για αγοραπωλησίες λαδιού, αλλά και ειδών χρήσιμων για τη φάμπρικα.

Ρωτάμε για τα «μπασκιά». Μας οδηγούν σε ένα χωράφι στην άλλη άκρη του χωριού. Ανάμεσα στα χορτάρια είναι πεταμένοι οι μαντεμένοι όγκοι των πιεστηρίων. Σε αυτήν την περίπτωση η χυτεμένη επιγραφή είναι με λατινικούς χαρακτήρες:

«LUCAS&CARAMITZOPOULOSMITYLENE».

Καραμιτζόπουλος ή Καραμιτσόπουλος; Ο λόγος για τον Μιχάλη Καραμιτσόπυλο, συνεταίρο του Περικλή Λουκά, που μαζί ίδρυσαν τη μεγάλη επιχείρηση  μηχανουργείου στη Μυτιλήνη («Μιτυλήνη» κατά την ανορθόγραφη παλαιότερα, πολύ συχνή γραφή της ονομασίας της πόλης), πρωτοπόρου για την εποχή εκείνη στην ανατολική Μεσόγειο. Λειτουργούσε στην οδό του Μακρύ Γυαλού (τώρα οδός Ελευθερίου Βενιζέλου) εκεί όπου σήμερα υπάρχει το κτήριο της Αναπτυξιακής Εταιρείας Λέσβου απέναντι από τα Υπεραστικά ΚΤΕΛ. Από το συγκρότημα του εργοστασίου σώζεται πια μόνο ένα τμήμα του, το σημερινό σούπερ μάρκετ «Μασούτη».

Θα μπορούσε να…

Ξαναγυρνάμε στην Πέργαμο. Προφανέστατα ο εξοπλισμός του εργοστασίου στους άσημους και άγνωστους Σααντζήδες της Περγάμου δεν είναι και ο μοναδικός που έφτιαξαν για ελαιοτριβείο της απέναντι από την έδρα της επιχείρησής τους, περιοχής. Μια πιο εμπεριστατωμένη έρευνα στις περιοχές της Περγάμου, του Αϊβαλιού και ιδιαίτερα του ελαιοπαραγωγού  Αδραμυτίου, που απείχε σημαντικά από το «βιομηχανικό κέντρο» της Σμύρνης και ευκολότερα θα μπορούσε να προμηθευτεί μηχανές ελαιοτριβείου από τη Λέσβο, θα μπορούσε να αποδώσει σίγουρα σημαντικές σελίδες στη βιομηχανική ιστορία της Μυτιλήνης.

«Τί θα κάνεις τα μηχανήματα;» είχαμε τον Αχμέτ. Μας κοίταξε παράξενα. «Θα τα κρατήσω» είπε. Τον ξαναρωτήσαμε αν τα πουλάει. Απάντησε αρνητικά. Δεν έχει κι άδικο. Τα αρχαιολογικά  ευρήματα, ακόμα και αυτά της βιομηχανικής αρχαιολογίας, πρέπει να μένουν στους τόπους που «έζησαν». Ετούτα ειδικά όμως θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ξανά, ανοίγοντας δρόμους επικοινωνίας κλειστούς από χρόνια. Ευρωπαϊκά προγράμματα  και «δρόμοι του λαδιού» θα μπορούσαν όλα αυτά τα χρόνια να λειτουργήσουν προβάλλοντας τη μοναδική υπερεθνική κουλτούρα του λαδιού στη Λέσβο και τον αντικρινό της. πάλαι ποτέ «Μυτιληναίων αιγιαλό». Η προσφορά της λεσβιακής άγνωστης στους πολλούς «Χαλυβουργικής» στον τόπο θα μπορούσε να μην έχει ολοκληρωθεί… Αν…