Σε κάθε όρθρο Κυριακής της μεγάλης Τεσσαρακοστής ακούμε ή ψέλνουμε ένα υπέροχο τροπάριο σε ήχο πλάγιο του τετάρτου. Είναι μία θερμή παράκληση στον Θεό και λέει η πρώτη της πρόταση: «Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι πύλας, Ζωοδότα…» Παρακαλούμε δηλαδή τον Θεό να μας ανοίξει τις πύλες της μετανοίας. Και αυτό ξέρετε γιατί; Γιατί δεν νοείται Τριώδιο χωρίς μετάνοια. Δεν γίνεται να βιώσουμε το πάθος της Μεγάλης Εβδομάδας χωρίς συναίσθηση της αμαρτωλότητάς μας και προσπάθειες μετανοίας. Δεν συνδυάζεται το νόημα της νηστείας εάν δεν συνοδεύεται από πράξεις μετανοίας. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τα υψηλά νοήματα της μεγάλης Τεσσαρακοστής χωρίς να έχουμε μετάνοια για τα πλημμελήματα και τις αμαρτίες μας. Όλοι αδελφοί μου έ¬χουμε ανάγκη από μετάνοια.

Αλλά η μετάνοια, την οποία συνιστά η αγία μας Εκκλησία, δεν είναι εύκολο πράγμα. Δεν είναι υλικό αγαθό που αγοράζεται ή πουλιέται. Είναι κατόρθωμα δυσκολότατο. Από τα πλήθη και των Χριστιανών ακόμη που συγκεντρώνονται στους ναούς, ένα ελάχιστο ποσοστό δυστυχώς έχουν ειλικρινή μετάνοια. Ακούμε όμως συνέχεια αυτή τη λέξη. Τι είναι τελικά η μετάνοια;;

Μετάνοια είναι κατά λέξη μεταβολή νου, μεταβολή νοοτροπίας, αλλαγή της ζωής του ανθρώπου. Μετάνοια είναι ο πρώτος λόγος του Θεού προς τους πρωτόπλαστους όταν είπε στον «Αδάμ πού εί» δίνοντας του έτσι την ευκαιρία της μετανοίας. Είναι ο πρώτος και ο τελευταίος λόγος του αγίου Ιωάννου Προδρόμου, που συνεχώς όπου και αν βρισκόταν μιλούσε και κήρυττε την μετάνοια. Χάριν του κηρύγματος περί μετανοίας αποκεφαλίστηκε άλλωστε ο Πρόδρομος γιατί τα κηρύγματα του ενοχλούσαν τη συνείδηση του Ηρώδη. Αλλά και την ώρα της Σταυρικής θυσίας του Κυρίου μας, τη μετάνοια του ληστή είδε ο Χριστός και του έδωσε τη διαβεβαίωση ότι σήμερον μετ’ εμού έση εν τω Παραδείσω. Μετάνοια σημαίνει ανανέωση του βαπτίσματος, συμφωνία με τον Θεό για νέα ζωή, σκέψη αυτοκατακρίσεως, αμεριμνησία για όλα τα άλλα και μέριμνα για τη σωτηρία του εαυτού μας. Μετάνοια σημαίνει συμφιλίωση με τον Κύριο, με έργα αρετής αντίθετα προς τα παραπτώματά μας, σημαίνει καθαρισμός της συνειδήσεως και θεληματική υπομονή όλων των θλιβερών πραγμάτων.

Πώς όμως θα μπορέσω να το κάνω αυτό; Πώς θα κατορθώσω να ξεκινήσω να μετανοώ; Πώς θα επιβάλλω στον εαυτό μου την μετάνοια; Η αρχή της οδού της μετανοίας είναι η επίγνωση της αμαρτίας. Όταν συνειδητοποιήσω πως δεν είμαι ο καλύτερος σε όλα, όταν σταματήσω την κριτική για τους γύρω μου και ασχολούμαι αυστηρά μόνο με την αυτοκριτική. Όταν σταματήσω να δικαιολογώ τον εαυτό μου και πάψω να ρίχνω μονίμως ευθύνες στους άλλους. Όταν προσπαθώ να συμφιλιώνομαι ακόμη και με αυτούς που με πίκραναν, όταν κάνω ένα βήμα πίσω και δίνω τόπο στην οργή, όταν τροχίσω τον εγωισμό μου, όταν μάθω να αγαπώ τον διπλανό μου τότε ναι, έχω κατορθώσει να μιλάω για ειλικρινή μετάνοια.

Ύστερα από την επίγνωση της καταστάσεώς μας πρέπει να ακολουθήσει η ομολογία των αμαρτιών μας. Η ομολογία των αμαρτιών είναι δύο ειδών. Πρώτον, η νοερά εξομολόγηση προς τον Θεό που κάνουμε προσευχόμενοι και δεύτερον, η εξομολόγηση που κάνουμε στον πνευματικό μας πατέρα.
Άλλος τρόπος μετανοίας και θεραπείας της ψυχής είναι το πένθος και τα δάκρυα για τις αμαρτίες μας. Για το πένθος ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει: «Η αρχή του πένθους μοιάζει με την επιστροφή του ασώτου. Γι’ αυτό και γεμίζει από σκυθρωπότητα τον πενθούντα και τον παρακινεί να λέει «Πατέρα αμάρτησα…». Με τα δάκρυα ο άνθρωπος εκφράζει τη θλίψη του, διότι αμάρτησε και λύπησε τον φιλάνθρωπο Θεό. Τα δάκρυα έχουν έναν εντελώς δικό τους τρόπο εκφράσεως.

Μα αυτόματα πάλι θα αναρωτηθώ. Πώς να μετανιώσω όταν μετά πάλι ξανακάνω το ίδιο λάθος; Είναι όλα ένας φαύλος κύκλος. Ο άγιος Παΐσιος έλεγε σε κάποιον νεαρό που του είπε αυτή την απορία. «Παιδί μου, αν έπεσες μάθε να σηκώνεσαι». Εάν ξαναέπεσες, τότε ξανασήκω». Όπως το παιδί που μαθαίνει να περπατά, θα πέσει πολλές φορές αλλά θα ξανασηκωθεί, έτσι κι εσύ εάν πέφτεις στην αμαρτία μάθε να σηκώνεσαι. Το θέμα είναι πού θα μας βρει ο θάνατος στην πτώση της αμαρτίας ή στην ανάσταση της μετανοίας.
Άνθρωπος του Θεού αδελφοί μου, δεν δηλώνεις, αλλά φαίνεσαι. Έχουμε κουραστεί από τους δήθεν. Από αυτούς που αυτοπροβάλλονται, εκείνους που πίσω από το χαμόγελο κρύβουν ακονισμένα για κατάκριση και ιερές μάχες δόντια. Όλους αυτούς που χρησιμοποιούν την Εκκλησία για να διαμορφώσουν ένα προφίλ πνευματικότητας ώστε να εξασφαλίσουν την αίσθηση δύναμης που δεν βρήκαν στον κόσμο. Πρέπει να νιώσουμε και να καταλάβουμε ότι στην Εκκλησία δεν σώζεται ο πιο ισχυρός, ο τέλειος, ο καπάτσος, ο καταφερτζής, εκείνος που τα κατάφερε, που νίκησε, που εξυψώθηκε, αλλά εκείνος που ταπεινώθηκε, που μετάνιωσε, που πόνεσε, που δυσκολεύτηκε, που ταλαιπωρήθηκε, λαβώθηκε και στην αγάπη αναστήθηκε. Η σωτηρία του ανθρώπου είναι καρπός αγάπης και όχι κατορθωμάτων. Άνθρωπος του Θεού δεν δηλώνεις, δεν φωνασκείς να πείσεις τους άλλους περί τούτου. Εάν είσαι, εάν μέσα σου ζει το πνεύμα του Θεού και ο Χριστός συνέχει την ύπαρξή σου θα γίνει φανερό σε όλους δίχως εσύ να μιλάς. Δίχως λέξεις και δηλώσεις. Είναι σαν το άρωμα που δεν κάνει κάτι. Δεν μιλάει, αλλά μυρίζει απίστευτα και κανείς δεν μπορεί να το προσπεράσει δίχως να το θαυμάσει.

Οι περισσότεροι θρησκευόμενοι είτε κληρικοί είτε λαϊκοί αναπαύονται στην τήρηση των κανόνων, ώστε να ελέγχουν τη σωτηρία τους. Θεωρούμε δηλαδή πως όταν κάνουμε σωστά το ένα ή το άλλο που λένε οι γραφές και τα αποστολικά αναγνώσματα και οι λόγοι των ιερών πατέρων, τότε η σωτηρία της ψυχής μας είναι στο τσεπάκι μας. Νομίζουμε πως η κατάκτηση του Παραδείσου είναι δικαιωματική και ο Θεός είναι υποχρεωμένος να μας σώσει εάν και εφόσον ήμασταν υπάκουοι στο λόγο του Κυρίου. Μα η κατάκτηση του Παραδείσου δεν είναι εμπορική συναλλαγή, αλλά κατακτιέται μόνο όταν αποκτήσουμε βαθιά πίστη, ειλικρινή μετάνοια και συναίσθηση πως μόνο το έλεος του Κυρίου και η μακροθυμία Του θα θελήσει να μας χαρίσει την Βασιλεία των Ουρανών. Ο παράδεισος δεν είναι κατάκτηση, αλλά δωρεά. Είναι καρπός σχέσης και όχι επίτευξη ισχυρών και υψηλών θρησκευτικών επιδόσεων. Δεν σώζομαι επειδή κάτι έκανα, αλλά επειδή κάποιον αγάπησα και με αγάπησε. Ας κάνουμε όσες νηστείες θέλουμε, αγρυπνίες, προσευχές, ας έχουμε γέροντα τον πιο γνωστό πνευματικό της Ορθοδοξίας, η Χάρις δεν θα έρθει όποτε και όπως εμείς το θελήσουμε.

Πρέπει να μετράμε συνεχώς τις αποτυχίες μας. Αυτή η αίσθηση ότι ο Θεός κατακτιέται, ότι ο παράδεισος ανοίγεται με το έτσι θέλω των δικών μας κατορθωμάτων απέχει πάρα πολύ από την Βασιλεία του Θεού. Και ξέρετε γιατί; Γιατί εκεί δεν κυριαρχεί πια το μέτρημα, αλλά το δόσιμο, αδελφοί, το πόσο πολύ δοθήκαμε και παραδοθήκαμε στην αγάπη και στην μετάνοια, αμήν.