Φράγμα Τσικνιά και κόλπος Καλλονής
Γράφει ο ΒΑΣΙΛΗΣ ΖΕΡΒΑΚΗΣ*
Από το NEWSROOM Δημοσίευση 10/12/2021
Ο κόλπος της Καλλονής είναι από τις πιο παραγωγικές θαλάσσιες παράκτιες περιοχές της Ελλάδας. Ο πλούτος του κόλπου καταγράφεται όχι μόνο στην αλιευτική του παραγωγή και τη δραστηριότητα των αλιέων του, αλλά και στις πολύ υψηλές τιμές φυτοπλαγκτού και ζωοπλαγκτού που έχουν καταγραφεί στις έρευνες του Πανεπιστημίου Αιγαίου αλλά και άλλων φορέων στο παρελθόν.
Η αυξημένη παραγωγή του κόλπου οφείλεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στη λίπανσή του από τις χερσαίες απορροές (ποτάμια και υπόγειες απορροές) που τον τροφοδοτούν με θρεπτικές ουσίες προερχόμενες από το χερσαίο οικοσύστημα του νησιού.
Συνεπώς, η προγραμματισμένη κατασκευή του φράγματος του Τσικνιά είναι βέβαιο ότι θα οδηγήσει σε μείωση των διαθέσιμων θρεπτικών συστατικών, αλλά και της τροφοδότησης των παραλιών του κόλπου με ίζημα. Είναι πιθανόν να εμφανιστεί μείωση στην αλιευτική παραγωγή του κόλπου (αλλά και μεταβολές της οικοσυστημικής λειτουργίας του), όπως και διάβρωση των παραλιών του.
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή (Οδηγία 2008/56/ΕΚ) αλλά και την Ελληνική Νομοθεσία (Νόμος 3983/2011, Υπουργική Απόφαση ΦΕΚ 2939/2012) η Ελληνική Πολιτεία οφείλει να εφαρμόζει στρατηγικές οι οποίες “εξασφαλίζουν την προστασία και τη διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος, προλαμβάνουν την επιδείνωσή του ή, όταν αυτό είναι δυνατόν, αποκαθιστούν τα θαλάσσια οικοσυστήματα, σε περιοχές όπου αυτά έχουν υποστεί αρνητικές επιδράσεις ”. Η προσωπική μου, αλλά και πολλών συναδέλφων εκτίμηση είναι ότι η κατασκευή του Ταμιευτήρα του Τσικνιά με χρηματοδότηση της Πολιτείας, όχι μόνο δεν εναρμονίζεται με το παραπάνω νομικό πλαίσιο, αλλά αποτελεί κατάφωρη παραβίασή του. Η κατασκευή ενός τόσο μεγάλης κλίμακας έργου θα ώφειλε να συνοδεύεται από μια πολύ εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη μελέτη για το άμεσα επηρεαζόμενο θαλάσσιο οικοσύστημα.
Από την Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του έργου που έχει κυκλοφορήσει απουσιάζουν πλήρως οι αναμενόμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις στον κόλπο της Καλλονής.
Το Τμήμα Ωκεανογραφίας και Θαλάσσιων Βιοεπιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, αναλαμβάνοντας την ευθύνη του προς την τοπική κοινωνία, έχει στρέψει εδώ και χρόνια μεγάλο μέρος της ερευνητικής του δραστηριότητας στον Κόλπο της Καλλονής, επιχειρώντας να τον καταστήσει πρότυπο μελέτης και βιώσιμης διαχείρισης παράκτιου χώρου στην Ελλάδα. Για το σκοπό αυτό έχει εξελίξει μοντέλα θαλάσσιας κυκλοφορίας για τους δύο κόλπους, της Γέρας και της Καλλονής, έχει εγκαταστήσει συστήματα παρακολούθησης της θαλάσσιας στάθμης στο Ντίπι και τη Σκάλα Καλλονής, καθώς και ένα πρότυπο αγκυροβόλιο παρακολούθησης ωκεανογραφικών και μετεωρολογικών παραμέτρων στη μέση του κόλπου.
Τα παραπάνω έχουν γίνει στα πλαίσια μακρόχρονου σχεδιασμού που αποσκοπεί στην εξέλιξη ενός ολοκληρωμένου εργαλείου για το σχεδιασμό της βιώσιμης διαχείρισης του κόλπου. Στο σχεδιασμό αυτό εντάσσονται μια σειρά από Περιφερειακά και Εθνικά προγράμματα χρηματοδότησης, τα οποία έχουν εξασφαλίσει την προμήθεια του επιστημονικού εξοπλισμού αλλά και την απασχόληση νέων επιστημόνων στο νησί.
Ως τώρα, οι μελέτες που έχουμε κάνει δείχνουν ότι (α) η χερσαία συνεισφορά σε γλυκό νερό το χειμώνα είναι καθοριστική για τη λειτουργία του κόλπου και τη μορφή ανταλλαγών μέσω του Στενού με την ανοιχτή θάλασσα, και (β) ότι για κάθε χρόνο λειτουργίας του φράγματος, η αλατότητα του κόλπου θα αυξάνεται κατά περίπου 0,5 γραμμάριο αλατιού σε κάθε κιλό θαλασσινού νερού, διαφορά που θα σωρεύεται με τα χρόνια, ανατρέποντας το σημερινό αυτό τρόπο λειτουργίας.
Είναι σίγουρο ότι μεταφορά σημαντικών ποσοτήτων γλυκού νερού από τον κόλπο της Καλλονής στην Ανατολική Λέσβο για ύδρευση και άρδευση δεν θα αλλάξει μόνο την κυκλοφορία στον κόλπο, αλλά και τη δυνατότητά του να τροφοδοτεί το σημερινό πλούσιο θαλάσσιο οικοσύστημά του.
Οι μελέτες λοιπόν που ήδη έχουμε εκπονήσει υποδεικνύουν σαφώς ότι από την κατασκευή του Ταμιευτήρα θα επηρεαστεί ο Στόχος Ποιότητας της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για τη Θαλάσσια Στρατηγική που αφορά την “Πρόληψη των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τις ανθρωπογενούς προέλευσης μόνιμες μεταβολές των υδρογραφικών συνθηκών που έχουν τοπικό χαρακτήρα” (δείκτης 7 σύμφωνα με την ΥΑ ΦΕΚ 2939/2-11-2012).
Όπως αναφέραμε παραπάνω, στρατηγική του Πανεπιστημίου μας μεταξύ άλλων είναι η υποστήριξη της Γαλάζιας Ανάπτυξης στο Βόρειο Αιγαίο, και σε αυτά τα πλαίσια προσανατολίζουμε την ερευνητική μας δραστηριότητα. Εδώ και ένα χρόνο, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου υλοποιεί το έργο “ Παρατηρητήριο Παράκτιου Περιβάλλοντος και Διαχείριση Κινδύνων σε Νησιωτικές Περιοχές (AEGIS+)”, που υλοποιείται στα πλαίσια του Επιχειρησιακού Προγράμματος “Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα & Καινοτομία” (ΕΣΠΑ 2014-2020). Μία από τις βασικές δράσεις του έργου είναι η ανάπτυξη βιογεωχημικών μοντέλων για τα θαλάσσια οικοσυστήματα των κόλπων Καλλονής, Γέρας και Μούδρου.
Τα μοντέλα αυτά είναι τα μοναδικά εργαλεία που επιτρέπουν την ακριβή εκτίμηση των μακρόχρονων επιπτώσεων της κατασκευής του Ταμιευτήρα (αλλά και άλλων ανθρώπινων παρεμβάσεων) όχι μόνο στην κυκλοφορία και συνολική παραγωγικότητα του κόλπου, αλλά πιθανώς και στη λειτουργία του σαν οικοσύστημα.
Η ολοκλήρωση του έργου AEGIS+, που τοποθετείται στα μέσα του 2023, θα μας δώσει τη δυνατότητα ποσοτικής προσομοίωσης των επιπτώσεων της κατασκευής του φράγματος στο θαλάσσιο οικοσύστημα της Καλλονής. Τότε θα είμαστε σε θέση να περιγράψουμε ποσοτικά ποιες θα είναι οι επιπτώσεις της πολύ σημαντικής αυτής παρέμβασης στο παράκτιο οικοσύστημα που συντελείται με την κατασκευή του φράγματος.
Μέχρι τότε, το Εργαστήριο Φυσικής και Χημικής Ωκεανογραφίας του Τμήματος Ωκεανογραφίας και Θαλασσίων Βιοεπιστημών αδυνατεί να συμφωνήσει με την κατασκευή του Φράγματος, θεωρώντας ότι είναι τουλάχιστον πρόωρη αυτή η απόφαση, και επισημαίνοντας ότι η κατασκευή ενός έργου τέτοιας κλίμακας που πιθανόν να τροποποιήσει το παράκτιο οικοσύστημα, χωρίς πλήρη μελέτη για τις επιπτώσεις αυτές, είναι αντίθετη με την Οδηγία ΕΚ56/2008 της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Θαλάσσια Στρατηγική και την αντίστοιχη Ελληνική Νομοθεσία.
*ο Βασίλης Ζερβάκης είναι καθηγητής, Φυσικός Ωκεανογράφος στο Τμήμα Ωκεανογραφίας και Θαλασσίων Βιοεπιστημών, Σχολή Περιβάλλοντος
Πανεπιστήμιο Αιγαίου