Άγνωστες φωτογραφίες, αποκαλυπτικές μιας άγνωστης πλευράς του Β παγκοσμίου πολέμου δείχνουν τη ζωή στο λεγόμενο «στρατόπεδο Περγάμου» Ελλήνων αξιωματικών και στρατιωτών και πολιτών ανδρών και γυναικών που 19 μόλις χρόνια μετά την Μικρασιατική καταστροφή, ακολούθησαν αντίστροφή απ’ ότι το 1922 πορεία. Από τον Έβρο και τα Ελληνικά νησιά και προκειμένου να μην παραδοθούν στα ναζιστικά Γερμανικά στρατεύματα, πέρασαν στην Τουρκία.

Οι φωτογραφίες αυτές που δημοσιοποιήθηκαν από το Χακάν Ακσουρά, Τούρκο ιστορικό ερευνητή,  δείχνουν Έλληνες αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες του Στρατού και της Χωροφυλακής το Μάιο του 1941, να επισκέπτονται τις αρχαιότητες της Περγάμου, το Ασκληπιείο και την Ακρόπολη. Στο σύνολο τους είναι ένστολοι πράγμα που δείχνει ότι η σύμπτυξη των τμημάτων τους και το πέρασμα τους στην Τουρκία ήταν οργανωμένο. Μάλιστα σύμφωνα με τον καθηγητή Ουλβί Κεσέρ από το Τμήμα Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Atılım, σε άρθρο του με θέμα «Το πρόβλημα των προσφύγων και των κρατουμένων στην Τουρκία κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο υπό το φως των αρχειακών ντοκουμέντων», τα στρατεύματα που πέρασαν στην Τουρκία από τη δυτική Θράκη έφεραν μαζί τους και χρήματα του Ταμείου των μονάδων. «Υπάρχει και νομικό πρόβλημα σχετικά με χρηματοκιβώτιο μετρητών που έφεραν Έλληνες πρόσφυγες στο στρατόπεδο στο στρατόπεδο της Περγάμου και μεταφέρθηκε σε αποθήκη στην Άγκυρα. Υπάρχουν δισταγμοί ως προς το πώς θα αντιδράσουμε στον Έλληνα Στρατιωτικό ακόλουθο, που θέλει το εν λόγω χρηματοκιβώτιο. Σύμφωνα με το νόμο 4104 που αφορά όσους ζητούν άσυλο στην Τουρκία, τα στρατιωτικά αγαθά που φέρνουν μαζί τους οι πρόσφυγες ζητούνται να προστατευθούν από τις στρατιωτικές αρχές και τα έξοδα καλύπτονται και από τις αρχές. Δεν ξεκαθαρίζεται όμως το πόσο καιρό μπορεί να κρατηθεί αυτό το αντικείμενο και πότε να επιστραφεί εάν και εφόσον ζητηθεί. Η Ελληνική Κυβέρνηση δεν μπορούσε να αποφασίσει αφού στην ουσία δεν υπάρχει» λέει ο κ. Κεσέρ μεταφέροντας μαρτυρία της εποχής.

Σύμφωνα με το γνωστό καθηγητή Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Άγγελο Συρίγο «Στις 7 Απριλίου 1941 μετά την κατάληψη της Κομοτηνής από τις γερμανικές δυνάμεις και την προσβολή των οχυρών Μεταξά, η ταξιαρχία Έβρου επιβιβάστηκε σε αμαξοστοιχία και μετέβη στην Τουρκία. Αποτελούνταν από περίπου 170 αξιωματικούς και 2.000 οπλίτες, ενώ την ακολούθησαν και άνδρες της ελληνικής χωροφυλακής.

Η ταξιαρχία οδηγήθηκε στο στρατόπεδο της Περγάμου και εκεί τους τέθηκαν τρεις επιλογές. Μπορούσαν να επιστρέψουν στην Ελλάδα και να αντιμετωπίσουν οποιοδήποτε κίνδυνο αντιποίνων, να εργαστούν στην Τουρκία μέχρι να λήξει ο πόλεμος, ή να μεταφερθούν στη Μέση Ανατολή και να συνεχίσουν εκεί τον πόλεμο με τους Συμμάχους. Ακολούθησαν την τρίτη επιλογή».

Στο μεταξύ, ο αριθμός των αξιωματικών και στρατευσίμων που έφθαναν από την Ελλάδα στην Τουρκία μεγάλωνε.  Μια άλλη προσέγγιση στα όσα ο κ. Συρίγος αναφέρει, από το τμήμα της ιστορίας του Στρατού αναφέρει πως «Κατά τη γερμανική εισβολή στη Θράκη, η Ταξιαρχία Έβρου, που αποτελούνταν από τρία τάγματα Πεζικού (I Κομοτηνής, II Σουφλίου, III Πυθίου), το Οχυρό Νυμφαίας και το Λόχο Πολυβόλων Θέσεως, αντέταξε επί διήμερο στον τομέα της, ηρωική άμυνα εναντίον των Γερμανών. Μετά όμως και την περίσχεση του Οχυρού Νυμφαίας, αφού αποκόπηκε στη Θράκη, αναγκάσθηκε να συμπτυχθεί και όπως προβλεπόταν από τα σχέδια επιχειρήσεων πέρασε στις 7 Απριλίου 1941 την ελληνοτουρκική μεθόριο και κατέφυγε στο τουρκικό έδαφος.    Κατά την είσοδο της Ταξιαρχίας στο τουρκικό έδαφος, οι Αρχές διέταξαν τον αφοπλισμό των αξιωματικών και των οπλιτών της. Ο αφοπλισμός της Ταξιαρχίας προκάλεσε βαρύ ψυχικό κλονισμό στο Διοικητή της, Υποστράτηγο Ζήση Ιωάννη που αυτοκτόνησε στις 9 Απριλίου 1941 στα Ύψαλα της Ανατολικής Θράκης. Τη διοίκηση της Ταξιαρχίας, μετά την αυτοκτονία του Υποστρατήγου Ζήση, ανέλαβε ο αρχαιότερος των αξιωματικών της, Ταγματάρχης Πεζικού Κολοκούρης Χαράλαμπος, μέχρι τότε Διοικητής του Ι Τάγματος Κομοτηνής. Τη διοίκηση του Τάγματός του ανέθεσε στον Ταγματάρχη Πεζικού Γκούντα Ιωάννη, του Επιτελείου της Ταξιαρχίας.

Τα τμήματα της Ταξιαρχίας, μετά τον αφοπλισμό τους και μέχρι να αποφασισθεί η τύχη τους, χαρακτηρίσθηκαν από τους Τούρκους ως ‘φιλοξενούμενα στρατεύματα’ και στις 19 Απριλίου μεταφέρθηκαν σε ειδικά στρατόπεδα στην Πέργαμο της Μικράς Ασίας. Ο νέος Διοικητής της Ταξιαρχίας, αφότου έφθασε αυτή στην Πέργαμο, έκανε αλλεπάλληλα διαβήματα τόσο στις τουρκικές στρατιωτικές Αρχές όσο και στις ελληνικές διπλωματικές της Σμύρνης και της Άγκυρας, για τον καθορισμό της τύχης των ανδρών του. Ανάμεσα όμως σ’ αυτόν και τους Διοικητές των ΙΙ και ΙΙΙ Ταγμάτων, όπως επίσης και ανάμεσα στους αξιωματικούς και οπλίτες, παρουσιάσθηκαν σοβαρές διαφωνίες ως προς τη στάση που θα έπρεπε να τηρήσουν. Ένας αριθμός από τους οπλίτες, ιδιαίτερα οι νεοσύλλεκτοι που υπηρετούσαν στην Ταξιαρχία και ορισμένοι έφεδροι αξιωματικοί, ζητούσαν να επιστρέψουν στην κατεχόμενη Ελλάδα. Οι υπόλοιποι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τον αγώνα, μεταφερόμενοι στην Κρήτη ή οπουδήποτε αλλού. Αποτέλεσμα αυτών των διαφωνιών ήταν η χαλάρωση της πειθαρχίας, η διαίρεση των αξιωματικών και οπλιτών και τελικά η εκδήλωση σοβαρών κρουσμάτων ομαδικής ανυπακοής οπλιτών των ΙΙ και ΙΙΙ Ταγμάτων, οι οποίοι αρνούνταν να προσέλθουν στις ασκήσεις».

Η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά την άφιξη στην Πέργαμο 40 περίπου αξιωματικών και αριθμού οπλιτών και προσφύγων, προερχομένων από τα νησιά του Αιγαίου που είχαν καταλάβει οι Γερμανοί.

Σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, στην Πέργαμο συγκεντρώθηκαν 140 περίπου αξιωματικοί, 2.200 οπλίτες του Στρατού, 200 χωροφύλακες, 575 νεοσύλλεκτοι    της    Ταξιαρχίας Έβρου που δεν είχαν προλάβει να φορέσουν στρατιωτική στολή και 3.500 πολίτες πρόσφυγες.

Το πρώτο δεκαήμερο του Ιουνίου του 1941, αναχώρησαν από την Πέργαμο για τη Μέση Ανατολή 144 αξιωματικοί και 1.500 περίπου οπλίτες.

Η αναχώρηση των τμημάτων της Ταξιαρχίας Έβρου για τη Μέση Ανατολή έγινε σε τρεις αποστολές, που οργανώθηκαν με τον ακόλουθο τρόπο. Η πρώτη αποστολή, με επικεφαλής το Διοικητή του ΙΙ Τάγματος, Ταγματάρχη Πεζικού Αρτέμη Χαράλαμπο, αποτελέσθηκε από 60 αξιωματικούς, 318 οπλίτες των ΙΙ και ΙΙΙ Ταγμάτων και τμήμα χωροφυλάκων. Η δεύτερη αποστολή, με επικεφαλής το Διοικητή του Ι Τάγματος, Ταγματάρχη Γκούντα, αποτελέσθηκε από 40 αξιωματικούς και 435 οπλίτες του Ι Τάγματος. Τέλος, η τρίτη αποστολή, με επικεφαλής το Διοικητή της Ταξιαρχίας, Ταγματάρχη Κολοκούρη, αποτελέσθηκε από 42 αξιωματικούς, 300 οπλίτες του Ι Τάγματος, τμήμα χωροφυλάκων και 170 ιδιώτες πρόσφυγες. Για την παραπλάνηση των γερμανικών δικτύων παρακολουθήσεως επιτράπηκε να επιστρέψουν στη Θράκη κατά τον ίδιο χρόνο και 250 νεοσύλλεκτοι της κλάσεως 1941.

Στις 22 Ιουλίου 1941, ο Αντισυνταγματάρχης Πεζικού Χατζησταυρής Γεώργιος που με ειδική αποστολή από το Κάιρο περιερχόταν τις διάφορες τουρκικές πόλεις για τη ρύθμιση των διαδικασιών προωθήσεως στη Μέση Ανατολή των στρατευσίμων που διέφευγαν από την Ελλάδα στην Τουρκία, επισκέφθηκε και την Πέργαμο όπου συναντήθηκε με τους 1.000 περίπου στρατευσίμους που παρέμειναν εκεί, αρνούμενοι να μεταφερθούν στην Αίγυπτο.

Άλλες πηγές αναφέρουν ότι σύμφωνα  με τις ανταποκρίσεις των κατά τόπους  Ελλήνων πρεσβευτών,  μόνο από το στρατόπεδο της Περγάμου τον Αύγουστο του 1941, θα αποσταλούν στην Αίγυπτο  2.100 αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και οπλίτες ή ναύτες  ενώ θα παραμείνουν στην Τουρκία ως  πολιτικοί πρόσφυγες 207 Μουσουλμάνοι και άλλοι 257 Έλληνες κληρωτοί εκ Θράκης  που θα θεωρηθούν αγύμναστοι. Συνολικά ο αριθμός των προσφύγων και των στρατιωτικών που θα αναχωρήσουν για τη Αίγυπτο μέχρι το τέλος Αυγούστου 1941 θα πλησιάσει τους 4.000.

Αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων της εποχής ο Χαλούκ Ελμπέ που κατέχει και τις φωτογραφίες που δημοσιοποιούνται. Στις 19 Μαΐου του 1941, τοπικός πολιτικός παράγοντας μιλάει στη γιορτή της νεολαίας του κυβερνητικού κεμαλικού κόμματος CHP. Όπως λέει σε σημειώσεις του «στο προσφυγικό στρατόπεδο της Περγάμου ζούνε 1849 Έλληνες πρόσφυγες. 17 αξιωματικοί (1 Ταγματάρχης, 2 Λοχαγοί, 2 Υπαστυνόμοι, 11 Υπολοχαγοί και ένας ακόμα αξιωματικός της Χωροφυλακής). Αναφορά γίνεται και σε αξιωματικούς πρόσφυγες στο στρατόπεδο με το όνομα τους. Νικόλαςος Αμπατζίογλου και Εμμανουήλ Σάδης.

Από το στρατόπεδο της Περγάμου πέρασαν πολλές χιλιάδες Έλληνες πρόσφυγες ζητώντας τρόπο να επιβιώσουν απλά ή να περάσουν στα μέτωπα της Μέσης Ανατολής και τη Βόρειας Αφρικής. Κάποιοι από αυτούς δεν τα κατάφεραν. Η Γερμανική ναζιστική παρέμβαση με κάθε τρόπο καταφέρνει να παρακολουθεί τα όσα συμβαίνουν στην Πέργαμο. Ενώ με ένα δίκτυο που έχουν οργανώσει αποσπούν κάποιους από τους πρόσφυγες που έχουν περάσει από τα νησιά στις απέναντι ακτές και τους μεταφέρουν πίσω στην καταλυμένη Ελλάδα όπου και τους εκτελούν για παραδειγματισμό. Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή του Μιχάλη Καραφύλη ή Καραφύλα από τη Μυτιλήνη ο οποίος πέθανε εξαιτίας των βασανιστηρίων στις φυλακές της Ακαδημίας. Στο Ληξιαρχείο ο θάνατος του δηλώθηκε ως εξαιτίας .... φυματιωσης!

Το «στρατόπεδο Περγάμου» συνέχισε να λειτουργεί ως το τέλος του Β παγκοσμίου πολέμου και τη ήττα του ναζισμού.