Στο παρακάτω άρθρο θα προσπαθήσω να αναλύσω ποια ήταν η νοηματοδότηση του βίου μέχρι πρόσφατα και γιατί έννοιες που αποτελούσαν αξίες ανεκτίμητες, μοιάζουν σήμερα ξεχασμένες και απεμπολημένες από το καθημερινό μας λεξιλόγιο, νοήματα ζωής όπως η αλληλεγγύη, η αγάπη, ο έρωτας, η αξία του συναισθήματος και πολλά άλλα.

Όλα αυτά άνθισαν σε μια εποχή που οι αυλές των σπιτιών ήταν κοινές, για όλη την γειτονιά και ο πόνος του άλλου ήταν και ο πόνος όλων, και ας πέρασε αυτός ο τόπος από πολέμους, πείνα, εμφύλιο και δικτατορίες, πάντα υπήρχε ο καλός λόγος, αγκωνάρι και παρηγοριά στις δύσκολες στιγμές αλλά οι άνθρωποι είχαν και τις χαρές τους που και αυτές ήταν επίσης τόπος συνάντησης με τον άλλο, σε ένα κοινό χώρο, το πανηγύρι.

Σήμερα όλες αυτές οι στιγμές που έζησαν οι πατεράδες μας και οι παππούδες μας, αποτελούν ευχάριστη θύμηση που μόνο σε διηγήσεις ακούμε πια. Τι λοιπόν έφταιξε και η ζωή μας μπήκε στο αυλάκι της αδιαφορίας, της αποξένωσης, του ανταγωνισμού και της αυτάρεσκης προβολής;

Η οικιστική ασφυξία ως απόρροια της βιομηχανικής οικονομικής ανάπτυξης

Ξεκινώντας την ιστορική μας αναδρομή θα σταθούμε στον τρόπο με το οποίο δημιουργήθηκε η σύγχρονη αστική κοινωνία ώστε να ξεδιαλύνουμε το θολό τοπίο των σύγχρονων αδιεξόδων της εποχής μας.

Αμέσως μετά τον εμφύλιο, η χώρα γνώρισε την βιομηχανική εξάπλωση (αργοπορημένα σε σχέση με την Δύση) με την συγκέντρωση πλήθους οικονομικών δραστηριοτήτων στην Αθήνα και μαζί την οικιστική ανοικοδόμηση της χώρας. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί μια πόλη τέρας και μαζί ένας τρόπος ζωής, με όλες τις διαταραχές, σε ψυχολογικό και οικονομικό επίπεδο που ταλαιπωρούν μέχρι σήμερα την κοινωνία.

Παντού ο πιθανός οικιστικός χώρος της Αθήνας γέμισε με τσιμέντο και πίσσα, ενώ το πράσινο και τα πάρκα έμειναν στο περιθώριο. Οι σχέσεις των ανθρώπων έγιναν απρόσωπες, ανταγωνιστικές, αφόρητες. Η ανθρώπινη ζωή μετατράπηκε σε απλό εξάρτημα μιας καλοκουρδισμένη μηχανής που το μόνο που μπορούσε να παράγει ήταν το κέρδος και κάθε καταναλωτικό προϊόν. Σύντομα το οικιστικό μοντέλο της Αθήνας μεταφέρθηκε πανομοιότυπο σε όλη την Ελλάδα.

Μέσα σε ένα τέτοιο ζοφερό και νοσηρό σκηνικό, ο άνθρωπος το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν απλώς να βιώνει μοιρολατρικά τη σύγχρονη τραγωδία της μοναξιάς, της αποξένωσης και της αλλοτρίωσης. Η οικιστική ασφυξία ξερίζωσε μια παράδοση αιώνων συνεκτικότητας της κοινωνίας που βασίζονταν στην αλληλεγγύη και την αλληλοϋποστήριξη ενώ άνοιξε το «κουτί της Πανδώρας» για να απλωθεί η αφιλία, η ψυχρότητα στις ανθρώπινες σχέσεις και ο ανέραστος βίος πάνω από τους ανθρώπους.

Για χάρη της οικονομικής ανάπτυξης, έτσι όπως την γνωρίσαμε στην χώρα μας , δημιουργήσαμε πόλεις στις οποίες οι άνθρωποι απλώς συμπληρώνουν ένα αλλοπρόσαλλο, θλιβερό και βάρβαρο οικιστικό ντεκόρ.

Η επιστήμη απέναντι στην παθογένεση της σύγχρονης αστικής κοινωνίας

Η παραπάνω αναδρομή έγινε με βάση τα τεκταινόμενα στον Ελλαδικό χώρο αλλά η σύγχρονη δυτική κοινωνία έχει τις απαρχές της στην βιομηχανική ανάπτυξη του 18ου και η μελέτη των συνεπειών που την συνόδευσαν έχουν αυτό το σημείο αφετηρίας.

Οι μελετητές, στην εκκίνηση της βιομηχανικής επανάστασης, αντιμετώπισαν στο έργο τους, το πρόβλημα των σύγχρονων αρρυθμιών της αστικής μεγαλόπολης καταλήγοντας σε μια σειρά από ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Μερικούς από τους ορισμούς, τους οποίους μπορούμε να παραθέσουμε και αφορούν την διερεύνηση των επιπτώσεων στο ψυχολογικό και κοινωνικό επίπεδο, από την οικιστική δυσμορφία της σύγχρονης αστικής κοινωνίας είναι οι παρακάτω.

Mαζοποίηση : Η τάση του σύγχρονου ανθρώπου να εξομοιώνεται με τους άλλους και να οδηγείται στην απώλεια της ατομικότητάς του και στην απορρόφησή του από τη μάζα , αφού έχει απολέσει τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν οντότητα αυτόνομη , μοναδική και χαρακτηριστική.

Kομφορμισμός : Η τάση του ανθρώπου να προσαρμόζεται στις συμπεριφορές αντιλήψεις , τις συνήθειες , τα έθιμα κλπ. της κοινωνίας στην οποία ανήκει , ακόμα κι αν δεν τον εκφράζουν .

Aλλοτρίωση : η αίσθηση της αποξένωσης του ανθρώπου από τον εαυτό του, από τον κόσμο που τον περιβάλλει, η απώλεια βασικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του, με αποτέλεσμα να καταλήγει ξένος ή κατώτερος από αυτό που ήταν. Γενικότερα, αλλοτρίωση είναι η υπαγωγή του εαυτού μας σε άλλους, η εξάρτηση, η υποδούλωση που συνεπάγεται απώλεια βασικών γνωρισμάτων της προσωπικότητάς μας(Γ. Μπαμπινιώτης).

Τις πρώτες ιδέες για την αλλοτρίωση τις χρωστάμε στον Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ. Για τον Χέγκελ ο νεωτερικός άνθρωπος βρίσκεται σε έναν κατακερματισμένο και διχασμένο κόσμο που μάταια προσπαθεί να βρεθεί σε μια «υποστασιακή» ενότητα με τον εαυτό του, αποκομμένος από το χώρο του αρχαίου άστεως. Για τον Χέγκελ ο άνθρωπος μπορεί να βρει την κατάλληλη συγκρότηση της πραγματικότητας, μόνο σε μια ένωση μεταφυσικής ως civitas dei (ουράνιας πολιτείας). Στο χώρο της εργασίας ο Χέγκελ εντοπίζει την αλλοτρίωση, από τη στιγμή που ο άνθρωπος μετατρέπει την εργασία του σε μια πραγματικότητα που είναι έξω από την φύση του ανθρώπου.

Η κοινωνιολογική αντιμετώπιση της σύγχρονης βιομηχανικής ανάπτυξης γνώρισε τον καλύτερο της μελετητής στο πρόσωπο του Καρλ Μαρξ, ο οποίος μελέτησε και αυτός το φαινόμενο της αλλοτρίωσης στο χώρο της εργασίας. Σύμφωνα με την θεωρία του Καρλ Μαρξ, οι νόμοι που θέτει η παραγωγή, η κατανάλωση και γενικότερα η βιομηχανοποιημένη τεχνολογία, επιτείνουν το πρόβλημα της αλλοτρίωσης. Μελετώντας την βιομηχανική επανάσταση της αγγλικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, την παραγωγή και τους νόμους της, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το βασικό περιβάλλον που ο άνθρωπος βιώνει την αποξένωση είναι ο χώρος εργασίας του. Αυτό που παρατήρησε ο Καρλ Μαρξ ήταν, ο εργαζόμενος αντί να κατευθύνει την παραγωγική διαδικασία, καθίσταται όργανο παραγωγής που μηχανιστικά χειρίζεται διάφορα τεχνικά μέσα.

Μέσω της υπερεντατικοποίησης της εργασίας, βασικό γνώρισμα της βιομηχανοποιημένης κοινωνίας, ο άνθρωπος μπορούσε να αποκτήσει πιο πολλά χρήματα για την αποκλειστική κατανάλωση υλικών αγαθών αλλά ταυτόχρονα ανάλωνε τις διανοητικές και ψυχικές δυνάμεις του σε αφόρητο βαθμό.

Παράλληλα ο φιλόσοφος του 20ου αιώνα Ζαν Πωλ Σαρτρ στα έργα του «Είναι και Μηδέν» και «Ναυτία» επιβεβαιώνει με τον καλύτερο τρόπο την ψυχολογική δοκιμασία της ναυτίας στην οποία έχει περάσει ο άνθρωπος της σύγχρονης αστικής μεγαλόπολης, κάθε φορά που αισθάνεται ότι νιώθει ξένος στον περιβάλλον που ζει.

Βασικές ανάγκες του ανθρώπου που αποτελούν γνωρίσματα τελείωσης της προσωπικότητας του

Η επιστήμη πέρα από την διάγνωση της νοσηρότητας της σύγχρονης κοινωνίας, μελέτησε και τις ανάγκες εκείνες που δείχνουν τον βαθμό ανέλιξης του ανθρώπου στην κλίματα των αξιών.

Ο Αβραάμ Μάσλοου (Abraham Maslow) αποτελεί μία από τις πιο σπουδαίες μορφές στο χώρο της ψυχολογίας του 20ου αιώνα. Το σημαντικότερο του επίτευγμα αποτελεί η «πυραμίδα των αναγκών».Σύμφωνα με αυτή την ιδέα, υπάρχει μία ιεραρχία στην εκπλήρωση των αναγκών του ανθρώπου, οι οποίες ξεκινούν στη βάση της πυραμίδας με τις βιολογικές ανάγκες, συνεχίζονται με το αίσθημα της ασφάλειας, της αγάπης, της εκτίμησης και στην κορυφή της πυραμίδας είναι η αυτοπραγμάτωση, η οποία αφορά στο να γίνει κανείς αυτός που είχε τη δυνατότητα να γίνει.

Είναι φανερό ότι με βάση αυτή την ιδέα, ο άνθρωπος δεν έχει ανάγκη μόνο τα υλικά αγαθά της επιβίωσης και της εξασφάλισης μιας στέγης αλλά και εκείνα της αγάπης, της αίσθησης ότι ανήκει σε ένα σύνολο ανθρώπων που τον εμπιστεύονται και τον εκτιμούν.

Το υποκείμενο ως τόπος απεύθυνσης του «άλλου»

Μια ακόμη από τις σύγχρονες θεωρήσεις της επιστήμης, η οποία στηρίζει την επιχειρηματολογία της στην ανάγκη σύνδεσης του ανθρώπου με την κοινότητα και με τον καθένα χωριστά, είναι εκείνη του Γάλλου ψυχιάτρου Ζακ Λακάν, ο οποίος υποστηρίζει ότι μόνο ο «άλλος» μπορεί να πιστοποιήσει την ύπαρξη μας. Ο άνθρωπος υπάρχει από τη στιγμή που κάποιος «άλλος» μας απευθύνει τον λόγο. Χωρίς τον «άλλον» η ύπαρξη μας περνάει στον χώρο της ανυπαρξίας, του μηδενός. Ζούμε αλλά δεν υπάρχει κανένας αποδέκτης που να δηλώσει την ύπαρξη μας.

Σε αντίθεση με άλλες θεωρήσεις πιστοποίησης της ύπαρξης του ανθρώπου, όπως εκείνης του Ρενέ Ντεκάρτ, η θεώρηση του Ζακ Λακάν εισάγει ένα μοντέλο ανάπτυξης της αστικής κοινωνίας με ανθρωπολογικό πρόσημο, χρειαζόμαστε τον «άλλον» για να βεβαιώσει την ύπαρξη μας, χωρίς αυτόν όλο το πολιτισμικό οικοδόμημα που έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος βρίσκεται μετέωρο, δύσμορφο και απόκοσμο.

Από την αλλοτρίωση στον ορίζοντα της εκστατικής αναφοράς του προσώπου

Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι υπάρχει μια σοβαρή απόκλιση ανάμεσα στο προσδοκώμενο αποτέλεσμα της τελείωσης του ανθρώπου και σε αυτό που έχει η κοινωνία επιλέξει και αναδείξει ως μοντέλο ανάπτυξης του ανθρώπου, από τη στιγμή που ξεκίνησε η βιομηχανική επανάσταση. Όλες οι αξίες που ανέδειξαν οι παραπάνω μελετητές αποτελούν σήμερα ζητούμενο, όχι μόνο για την Ελληνική αλλά και γενικότερα την δυτική κοινωνία, και σημείο επαναπροσδιορισμού στην στόχευση αξιών της σύγχρονης κοινωνίας.

Είναι φανερό ότι ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκεται εγκλωβισμένος ανάμεσα σε αυτό που «είναι» σήμερα και σε αυτό που θα έπρεπε «να είναι», χρειάζεται εκείνο τον βίο που θα του εξασφαλίσει την εκστατική αναφορά ως πρόσωπο και όχι ως ατομική οντικότητα. Το ασφυκτικό οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον που έχει δημιουργήσει, αφήνουν ελάχιστα περιθώρια προσωπικής ανάπτυξης και χειραφέτησης. Και μετά από όλα αυτά υπάρχει κάποια ηλιαχτίδα αισιοδοξίας, θα ρωτήσει κάποιος;

Στο σημείο αυτό, ανοίγεται στην ανάλυση μας ένας ορίζοντας προσωπικής αποκάλυψης που θα μπορούσε να σηκώσει το φοβερό πέπλο του ζόφου και της ανελπιστίας. Η πολιτισμική δημιουργία ως κοινός τόπος συνάντησης ανθρώπων αποτελεί πάντα έναν ελκυστικό χώρο συλλογικής έκφρασης, με στόχους υψηλής διεκπεραίωσης νοημάτων ζωής και αξιών. Αυτός ο χώρος θα μπορούσε να προσφέρει το διέξοδο από τον ασφυκτικό χώρο του σύγχρονου τρόπου ζωής. Με τις προτάσεις του, τα ρεύματα, τις αντιπαραθέσεις του μπορεί να συμπαρασύρει την κοινωνία σε μια κοινή γιορτή ανακατεύθυνσης του βίου και να αποτελέσει την απαρχή για μια νέα αντιμετώπιση της ζωής, σε μια γιορτή του «κοινωνικού είναι».

Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, εμφανίστηκαν πλήθος από καλλιτεχνικά ρεύματα όπως του εξπρεσιονισμού, κυβισμού, φουτουρισμού, της ρώσικης πρωτοπορίας, του ντανταϊσμού, του υπερρεαλισμού, του θεάτρου του παραλόγου, της «beat» λογοτεχνίας, της μουσικής ροκ.

Όλα αυτά τα καλλιτεχνικά ρεύματα επέδρασαν θετικά στην κοινωνία, δημιούργησαν νέους προβληματισμούς, άνοιξαν κοινωνικά δίκτυα για να αρδεύσουν την καλλιτεχνική έκφραση στην κοινωνία, ενώ πολλά από αυτά τα έγιναν κοινωνικά κινήματα για να παρέμβουν, στην δεκαετία του ’60, στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της εποχής.

Επίλογος

Κατά τη διάρκεια ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής, η δυτική κοινωνία βρέθηκε μπροστά σε μια σειρά από προκλήσεις, κοινωνικές και οικονομικές. Η κοινωνία επέλεξε να απαντήσει σε εκείνα τα ερεθίσματα που θα του απέφεραν την μεγαλύτερη οικονομική απολαβή και θα του έκαναν την ζωή πιο άνετη, παράλληλα μπροστά σε αυτούς τους στόχους δημιούργησε και μια σειρά από νοσηρότητες οι οποίες προέρχονται από το μοντέλο ζωής που έχει επιλέξει.

Η μοναξιά, η αλλοτρίωση το αίσθημα του κενού αποτελούν μόνιμα φορτία της καθημερινότητας του σύγχρονου ανθρώπου που πάντα όμως θα τον βρίσκει με μια ελπίδα για κάτι νέο, να γευτεί μπροστά του, ένα χαμόγελο του άλλου που τον συναντάει στον δρόμο, στην δουλειά, στην μοναξιά της μαζοποιημένης και απάνθρωπης πολιτείας.

Είναι στο χέρι μας να αλλάξουμε την καθημερινότητα μας, να την μεταβάλουμε σε ένα ανθρώπινο χώρο δημιουργό νοημάτων ζωής και αξιών, αρκεί να συνειδητοποιήσουμε ότι το να αποτινάξουμε τις μέχρι τώρα συνήθειες μας και τον τρόπο ζωής μας, δεν πρόκειται να χάσουμε τίποτα, παρά μόνο τα δεσμά που μάς έχουν αλυσοδέσει μέχρι σήμερα, σε μια ζωή χωρίς νοηματοδότηση και ελευθερία.