Αν ζείτε σε πόλη, οι πιθανότητες οι ιθύνοντες να εξετάζουν ήδη ενδεχόμενα υλοποίησης έξυπνων τεχνολογικών λύσεων είναι αρκετές. Οι πόλεις εμπλουτίζονται τώρα με μια νέα συνείδηση για να κάνουν πράγματα διαφορετικά και με πνεύμα «προοδευτισμού», συνεπώς η αποστολή του «έξυπνου» παρουσιάζεται ως ο ακρογωνιαίος λίθος της αναγέννησης μιας σύγχρονης πόλης.

Η αγορά της έξυπνης πόλης είναι ακμάζουσα. Οι κυβερνήσεις και οι δήμοι σε όλο τον κόσμο αναμένουν ότι οι πόλεις τους θα γίνουν πιο αποδοτικές, πιο βιώσιμες, καθαρότερες και ασφαλέστερες, ενσωματώνοντας την τεχνολογία, αυξάνοντας την παραγωγή πληροφοριών και συγκεντρώνοντας τα δεδομένα για την παροχή καλύτερων υπηρεσιών. Από τις μεγάλες πολυεθνικές έως τις μικρές ευέλικτες νεοσύστατες εταιρείες, όλες κυνηγούν ένα κομμάτι από την πίτα των πολλών δισεκατομμυρίων ετησίως, των δημοτικών προϋπολογισμών και των μακροπρόθεσμων κυβερνητικών συμβάσεων.

Ενώ ο όρος «έξυπνη πόλη» έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως από πολλούς σε ολόκληρο τον κόσμο, είναι σημαντικό να διερωτηθεί κανείς τι χαρακτηρίζει μια πόλη «έξυπνη». Μπορούν οι πόλεις να εμφανίζουν τα χαρακτηριστικά της «έξυπνης» τεχνολογίας σε βαθμό που να μπορούν να ονομάζονται «έξυπνες» στο σύνολό τους; Τι θα σήμαινε αυτό πρακτικά σε διάφορους τομείς, όπως ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η κοινωνική πολιτική ή η προστασία της ιδιωτικής ζωής και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;

Υπάρχουν πολλοί ορισμοί των έξυπνων πόλεων, καθώς υπάρχουν διαφορετικοί προμηθευτές έξυπνων υποδομών πόλεων. Όσον αφορά την Αμερικανική τεχνολογική πολυεθνική IBM, η οποία μέχρι τώρα κατέχει το μεγαλύτερο μερίδιο της πίτας της έξυπνης πόλης, επιθυμεί και «εργάζεται για την εξεύρεση νέων τρόπων για να λειτουργήσει η πόλη». Η Sidewalk Labs της Alphabet (σ.σ. μητρική της Google), σκοπό έχει «να βοηθήσει τις πόλεις να αντιμετωπίσουν τις μεγαλύτερες προκλήσεις» ενώ η Siemens θέλει να μετατρέψει τις πόλεις σε «υπαίθριες υπολογιστικές μηχανές» για να τις κάνει «πιο υγιείς, πιο άνετες και πιο χαλαρές».

Η Παγκόσμια Τράπεζα προτείνει δυο πιθανούς ορισμούς των έξυπνων πόλεων. Η πρώτη είναι «μια πόλη τεχνολογίας, με αισθητήρες παντού και εξαιρετικά αποτελεσματικές δημόσιες υπηρεσίες, χάρη στις πληροφορίες που συλλέγονται σε πραγματικό χρόνο από χιλιάδες διασυνδεδεμένες συσκευές» και η δεύτερη είναι «μια πόλη που καλλιεργεί μια καλύτερη σχέση μεταξύ των πολιτών και διοικούντων, αξιοποιώντας τη διαθέσιμη τεχνολογία και στηρίζεται σε τακτική ανατροφοδότηση από τους πολίτες για τη βελτίωση της παροχής υπηρεσιών». Ορισμένες κυβερνήσεις υιοθέτησαν έναν πιο ολιστικό ορισμό της «έξυπνης πόλης» ως ένα εργαλείο για την επίτευξη κοινωνικών αγαθών υψηλότερου επιπέδου. Παρόλο που τέτοιες δηλώσεις εξακολουθούν να είναι πομπώδεις, πέρα από την παροχή υπηρεσιών ένα ερευνητικό έγγραφο που ανατέθηκε από το Βρετανικό Τμήμα Επιχειρηματικής Καινοτομίας και Δεξιοτήτων περιγράφει τις λύσεις έξυπνων πόλεων ως «εφαρμογή ψηφιακών τεχνολογιών για την αντιμετώπιση α) κοινωνικών, β) περιβαλλοντικών και γ) οικονομικών στόχων».

Στην άλλη πλευρά του πλανήτη, οι υπεύθυνοι για την ανάπτυξη έξυπνων πόλεων στην Ινδία, της κυβέρνησης Μόντι, αντιμετωπίζουν αυτή την έννοια, επισημαίνοντας ότι: «Δεν υπάρχει καθολικά αποδεκτός ορισμός μιας έξυπνης πόλης, που σημαίνει διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικούς ανθρώπους [...] ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξης, την προθυμία για αλλαγή και μεταρρύθμιση, τους πόρους και τις φιλοδοξίες των κατοίκων της πόλης». Η «έξυπνη πόλη» είναι επομένως ένας όρος που είναι τόσο διφορούμενος όσο και εμφατικά χρησιμοποιούμενος από κυβερνητικούς και εταιρικούς φορείς για την προώθηση πολύ συγκεκριμένων οραμάτων της αστικής οργάνωσης.

Παίρνοντας όμως τα πράγματα από την αρχή, ο πραγματικός ενθουσιασμός της «έξυπνης πόλης» ξεκινά μια δεκαετία πριν, την στιγμή της έναρξης της χρηματοπιστωτικής κρίσης, όταν οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες τηλεπικοινωνιών, μεταφορών, παροχής υπηρεσιών υγείας κ.α. σταμάτησαν να επενδύνουν σε τεχνολογίες αιχμής «αναγκάζοντας» τις τεχνολογικές εταιρείες όπως η ΙΒΜ, η Siemens, η Cisco κ.α. να βρουν εναλλακτικές αγορές. Αναζητώντας διέξοδο, οι τεχνολογικές εταιρείες πήραν την εμπορική απόφαση να στραφούν στους πολιτικούς και να προωθήσουν στις πόλεις το ίδιο λογισμικό που προοριζόταν για εταιρική διαχείριση, όπως λύσεις για αποθήκες εμπορευμάτων, παρακολούθηση διανομής κ.α.. Λαμβάνοντας υπόψιν το μέγεθος της αγοράς, οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης προσφέρουν μια τεράστια ευκαιρία εκατοντάδων δισεκατομμυρίων, μόλις την πρώτη δεκαετία αυτής της τάσης. Πιο συγκεκριμένα, ο όρος «έξυπνη πόλη» σχεδιάστηκε από την IBM το 2008. Από τότε η εταιρεία έχει καταστεί ένας από τους μεγαλύτερους παίκτες σε μια αγορά της οποίας το μέγεθος υπολογίζεται στα 1,5 τρισεκατομμύρια μέχρι το 2020. Μια δεκαετία μετά, η IBM τοποθετείται ως ο ηγέτης των προμηθευτών έξυπνων πόλεων βάσει κριτηρίων που περιλαμβάνουν το μερίδιο αγοράς και τη γεωγραφική εμβέλεια.

Όμως το πραγματικό όραμα των εταιρειών για μια «έξυπνη πόλη» είναι ένα όραμα δεδομένων. Σύμφωνα με το υλικό τους, βασίζεται σε αισθητήρες - μικρά ηλεκτρονικά εξαρτήματα που ανιχνεύουν αλλαγές στο περιβάλλον. Οι κάμερες που τοποθετούνται σε δρόμους και μεταδίδουν τη ροή της κυκλοφορίας και οι ψηφιακοί μετρητές που καταγράφουν τη χρήση νερού και ενέργειας σε πραγματικό χρόνο, γνωστοί ως «έξυπνοι μετρητές», είναι δύο παραδείγματα δεδομένων που μπορεί να χρησιμοποιήσει μια Δημοτική Αρχή. Μόλις δημιουργηθούν και συλλεχθούν αυτά τα δεδομένα, οι εταιρείες παρέχουν λύσεις που επιτρέπουν την ανάλυση τους για να εντοπιστούν «οι τάσεις και τα μοτίβα». Το αρχιτεκτονικό όραμα για μια έξυπνη πόλη μοιάζει με ένα νευρικό σύστημα, με τους αισθητήρες να λειτουργούν ως νεύρα που αναμεταδίδουν πληροφορίες σε έναν «εγκέφαλο». Ο «εγκέφαλος» αυτός, ο οποίος πάντα αποθηκεύει και πάντα επεξεργάζεται τα δεδομένα των πολιτών της πόλης, στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν βρίσκεται καν μέσα στα όρια της πόλης αλλά σε υπολογιστικά κέντρα ιδιωτικών εταιρειών, σε εδάφη τρίτων χωρών.

Οι αισθητήρες αποτελούν τη βάση του τρέχοντος μοντέλου των έξυπνων πόλεων. Ένας αισθητήρας είναι μια συσκευή που ανιχνεύει και ανταποκρίνεται στις αλλαγές του περιβάλλοντος. Υπάρχουν, για παράδειγμα, αισθητήρες μέσα στους βραστήρες για να κλείσουν την παροχή του ρεύματος όταν το νερό φτάσει σε θερμοκρασία βρασμού. Στις έξυπνες πόλεις, οι αισθητήρες έχουν πολλές πιθανές χρήσεις. Για παράδειγμα, μπορούν να τοποθετηθούν σε χώρους στάθμευσης για τον εντοπισμό των διαθέσιμων σημείων. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να εξασφαλίσουν ότι οι λαμπτήρες φωτισμού ενεργοποιούνται στο εκατό τοις εκατό μόνο όταν άνθρωποι περπατούν στο δρόμο όπου βρίσκονται. Βρίσκονται τοποθετημένοι σε δημόσιους χώρους, σε δρόμους, πλατείες και μεταδίδουν πληροφορίες σχετικά με το ποιος περπατά, ποιος οδηγεί αλλά και ποιος διαδηλώνει. Ενώ τα ακατέργαστα δεδομένα που παράγονται από τους αισθητήρες δεν είναι προσωπικά δεδομένα αυτά καθ’ αυτά, μπορούν παρ' όλα αυτά να ερμηνευθούν όταν συγκεντρωθούν στο σύνολό τους και να υποστούν περαιτέρω επεξεργασία για να αποκαλύψουν λεπτομερείς και προσωπικές πληροφορίες ακόμα και για ένα άτομο μεμονωμένα. Ως παράδειγμα, η χρήση ενέργειας θα μπορούσε να αποκαλύψει θρησκευτική πρακτική: ανάβει το φως τη Μ. Παρασκευή ενώ δεν βρίσκεται κανείς στο σπίτι; Θα μπορούσε η οικογένεια να είναι Χριστιανών. Σταματούν να χρησιμοποιούν ηλεκτρισμό τα Σάββατα; Ίσως να είναι για το Σαμπάτ. Συνδυάζοντας δεδομένα από διαφορετικά κανάλια καταγραφής, η πληροφορία γίνεται ακόμα πιο ξεκάθαρη και ακριβής.

Το Internet of Things (IoT) αλλάζει τη φύση των έξυπνων πόλεων. Αυτή είναι η νέα ανάπτυξη και η επέκταση των συσκευών που συνδέονται αυτόματα με το Διαδίκτυο. Στις ημέρες του 5G οι υπολογιστές και τα τηλέφωνα δεν είναι πλέον τα μοναδικά σημεία πρόσβασης στο Internet. Τα ρολόγια, τα ψυγεία, τα βρεφικά μόνιτορ, οι τηλεοράσεις ή ακόμη και οι οδοντόβουρτσες και οι φρυγανιέρες αρχίζουν επίσης να συνδέονται. Το Internet of Things επηρεάζει βαθιά τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζονται οι έξυπνες πρωτοβουλίες πόλης. Κάθε συνδεδεμένο αντικείμενο γίνεται πηγή δεδομένων που μπορεί να εκμεταλλευτεί ενδεχομένως η αγορά και οι ιδιωτικές εταιρείες.

Ενώ ο όρος «έξυπνη πόλη» είναι προβληματικός - όπως έχει χρησιμοποιηθεί για τον καθορισμό ενός μεγάλου φάσματος τεχνολογιών, υποδομών και προγραμμάτων - παραδείγματα από όλο τον κόσμο δείχνουν ότι οι αποκαλούμενες πρωτοβουλίες «έξυπνης πόλης» τείνουν να περιγράφουν πόλεις που κάνουν χρήση τεχνολογιών συλλογής δεδομένων, με την επέκταση αισθητήρων και τη χρήση του λεγόμενου Internet of Things. Οι πόλεις αυτές καθίστανται χώροι συστηματικής συλλογής δεδομένων για άγνωστους ή αμφιλεγόμενους σκοπούς. Ως αποτέλεσμα, σιγά σιγά οι πόλεις γίνονται ένα εργαλείο παρακολούθησης με αυτό απειλεί το δικαίωμα των πολιτών στην προστασία της ιδιωτικής ζωής όχι μόνο σε δημόσιους αλλά και σε ολοένα και πιο ιδιωτικούς χώρους, με έξυπνες συσκευές, οι οποίες δίνουν σε τρίτους πρόσβαση στα σπίτια μας.

Η παρακολούθηση αυτή θέτει επίσης ερωτήματα σχετικά με τη χρήση των δεδομένων που συλλέγονται γιατί σε πολλές χώρες του κόσμου δεν υπάρχει επαρκής νομοθεσία για την προστασία των δεδομένων. Αυτό αφήνει στους κατοίκους ερωτηματικά σχετικά με το πώς θα χρησιμοποιηθούν τα δεδομένα που συλλέγονται και αν θα χρησιμοποιηθούν ποτέ εναντίον τους. Πλέον, γνωρίζουμε ήδη ότι χαρακτηριστικά δεδομένα όπως ο χρόνος που χρειάστηκε ένα έντυπο να συμπληρωθεί online και η γεωγραφική θέση από την οποία συμπληρώνεται μπορούν να επηρεάσουν την εγκυρότητά του. Όμως γνωρίζουμε αντίστοιχα πώς θα μπορούσαν τα δεδομένα που αποκαλύπτουν από πού πηγαίνουμε στο γραφείο ή επιστρέφουμε στο σπίτι μας να χρησιμοποιηθούν από οργανισμούς αξιολόγησης ή ασφαλιστικές εταιρείες στο μέλλον;

Η εκμάθηση μηχανών για την επεξεργασία δεδομένων που δημιουργούνται από πρωτοβουλίες έξυπνων πόλεων μεγαλώνει τους κινδύνους που αφορούν τις διακρίσεις. Γνωρίζουμε ήδη ότι οι προκαταλήψεις μας αντικατοπτρίζονται στα δεδομένα μας και συνεπώς στη διεξαγωγή εκτιμήσεων που προκύπτουν από την επεξεργασία τους. Η τρέχουσα αφήγηση της έξυπνης πόλης αποκαλύπτει και ενισχύει προβληματικά κοινωνικά πρότυπα, συμπεριλαμβανομένων των διακρίσεων και του αποκλεισμού. Είναι καιρός τα Δημοτικά Συμβούλια να ξανασκεφτούν τρόπους να καταστήσουν τις πόλεις μας έξυπνες, προτού να καταστούν δυσλειτουργικές με συστήματα μαζικής καταγραφής δεδομένων που διακινδυνεύουν να μας «εγκλωβίσουν». Αντί οι λύσεις αυτές να βασίζονται σε υπερβολική και αδιαφανή συλλογή δεδομένων, παράνομη διαμόρφωση προφίλ και αυτοματοποιημένα συστήματα λήψης αποφάσεων που εισάγουν διακρίσεις, οι πολιτικοί πρέπει να διασφαλίσουν ότι τα δεδομένα συλλέγονται μόνο όταν είναι απολύτως αναγκαία για την παροχή των υπηρεσιών που χρειάζονται οι πολίτες τους. Οι πολίτες τέλος πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να εξαιρεθούν από πρωτοβουλίες έξυπνων πόλεων χωρίς να είναι σε μειονεκτική θέση και να αποκλείονται από τις υπηρεσίες που δικαιούνται. Πρέπει ανά πάσα στιγμή να έχουν πρόσβαση στα δεδομένα που έχουν δημιουργηθεί και επεξεργαστεί γι’ αυτούς και να μπορούν να απαιτούν την ενημέρωσή τους ή και τη διαγραφή τους.

Πριν χρόνια, οι άνθρωποι μιλούσαν για το σοφό λαό με υπερηφάνεια. Αυτή η τάση στις μέρες μας δείχνει να αλλάζει αδέξια, με σαφή μετακίνηση της προτίμησης από τη σοφία στην «εξυπνάδα».