«Λεσβιακή Ανοιξη» και Μικρασία

Ποιος είναι ο συγγραφέας του πρώτου  κατεξοχήν προσφυγικού μυθιστορήματος, μετά τα δραματικά γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής; Είναι ο πεζός λόγος εκείνος που πρώτος επιχείρησε να καταγράψει τις φρέσκιες ακόμη οδυνηρές μνήμες ή μήπως ο ποιητικός έκοψε το νήμα; Πώς ήταν στην πραγματικότητα η ντενεκεδένια ταυτότητα με χαραγμένο στην επιφάνεια της το νούμερο 31328, εκείνο που αποτέλεσε και τον τίτλο του εμβληματικού βιβλίου του Ηλία Βενέζη; Και γιατί μετά τη νίκη στο αλβανικό μέτωπο η Μικρασιατική Καταστροφή πλέον δεν αντιμετωπίζεται ως ήττα στις σελίδες της “Γαλήνης “του Βενέζη, αλλά ως “το έπος της Ανατολής”;

 Περισσότερα από 200 σπάνια κι άγνωστα στο ευρύ κοινό εκθέματα, όπως δυσεύρετες πρώτες εκδόσεις με συγκινητικές αφιερώσεις των Στράτη Μυριβήλη και Ηλία Βενέζη στον Κώστα Βάρναλη, τα σχολικά τετράδια, η αυτοπροσωπογραφία και η πένα του Μυριβήλη, το λεύκωμα με τις ζωγραφιές του έφηβου Γιώργου Θεοτοκά, ημερολόγια, επιστολές, εφημερίδες, φωτογραφίες, ζωγραφιές και χειρόγραφα θα επιχειρήσουν να δώσουν τις απαντήσεις στα παραπάνω και σε πολλά ακόμη ζητήματα, καθώς συνθέτουν τον πυρήνα της έκθεσης της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, υπό τον τίτλο “Το έπος της Ανατολής στη φαντασία των Ελλήνων, η Μικρασιατική Καταστροφή στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου”, που θα εγκαινιαστεί την επόμενη εβδομάδα. 

 “Πολλοί είναι οι λόγοι που συνέτειναν στην επιλογή της ΑΣΚΣΑ να τιμήσει τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή με μια έκθεση αφιερωμένη στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου”, επισημαίνουν η διευθύντρια αρχείων της ΑΣΚΣΑ, Ναταλία Βογκέικοφ-Μπρόγκαν και η ιστορικός Νατάσα Λαιμού, οι οποίες έχουν επιμεληθεί την έκθεση μαζί με τη διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Μαρία Γεωργοπούλου. “Αφενός, οι πόλεμοι που προηγήθηκαν του 1922 και η προσφυγιά που ακολούθησε καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την πνευματική παραγωγή των εκπροσώπων της λεγόμενης Γενιάς του ’30, ειδικά αυτών που είχαν βιώσει τον ξεριζωμό. Αφετέρου, στα αρχεία της Σχολής απόκεινται τα προσωπικά αρχεία τριών από τους σημαντικότερους πεζογράφους της πρώτης γενιάς των συγγραφέων που έγραψαν για το δράμα της Μικρασιατικής Καταστροφής: του Μυτιληνιού Στράτη Μυριβήλη, του Αϊβαλιώτη Ηλία Βενέζη και του Κωνσταντινουπολίτη Γιώργου Θεοτοκά. Η προσφυγιά, όμως, άφησε το αποτύπωμά της και στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, το προσωπικό αρχείο του οποίου επίσης συγκαταλέγεται στις αρχειακές συλλογές της Σχολής.”

Η έκθεση κινείται γύρω από τέσσερις θεματικούς άξονες που ακολουθούν τη λογοτεχνική παραγωγή του Μεσοπολέμου ανά δεκαετία.  Το εκθέματα, ωστόσο, φτάνουν μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1940, καθώς στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου κάποιοι από τους συγγραφείς έγραψαν ή ξαναδούλεψαν έργα που είχαν κυοφορηθεί πριν από τον Πόλεμο. Συνειδητά, όμως, δεν εστιάζει στη Γενιά του ’30, καθώς “η Μικρασιατική Καταστροφή δεν αποτέλεσε πρωταρχική πηγή έμπνευσης για τους περισσότερους εκπροσώπους της, παρά μόνο για όσους είχαν βιώσει από κοντά τα γεγονότα του 1922 ή, όπως ο Σεφέρης, τους διωγμούς του 1914”.  Επιπλέον θα αδικούνταν συγγραφείς που δεν ανήκουν στη συγκεκριμένη γενιά, όπως η Τατιάνα Σταύρου (σχεδόν άγνωστη σήμερα), η οποία δημοσίευσε το 1936 το πρώτο κατεξοχήν προσφυγικό μυθιστόρημα, “Οι πρώτες ρίζες”.

Βιβλία που γράφτηκαν στην πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου, αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, αντλώντας έμπνευση είτε από τα χαρακώματα του Μεγάλου Πολέμου (όπως το “Η ζωή εν τάφω” του Στράτη Μυριβήλη), είτε από τις περιπέτειες των αιχμαλώτων (όπως “Το Νούμερο 31328” του Ηλία Βενέζη- η μεταλλική ταυτότητα του οποίου εκτίθεται για πρώτη φορά-  και η “Ιστορία ενός Αιχμαλώτου” του Στρατή Δούκα) συνθέτουν τον πρώτο θεματικό άξονα. 

 Ξεχωριστή θέση στην έκθεση κατέχουν τα φύλλα της “Καμπάνας”, της εφημερίδας που εξέδιδε ο Μυριβήλης και ο κύκλος του το 1923-1925, που είχε ως σκοπό, αφενός να υπερασπίσει τα δικαιώματα των βετεράνων του πολέμου και αφετέρου να περάσει μέσα από τις σελίδες της ένα έντονο αντιπολεμικό μήνυμα. Οι “άνθρωποι που μας σκότωσαν και οι άνθρωποι που σκοτώσαμε […] είναι εξίσου θύματα […] γιατί η ιδέα του σκοτωμού δεν ήταν δική τους”, έγραψε ο Μυριβήλης σε ένα από τα φύλλα της Καμπάνας και ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών. Ειδική μνεία όμως γίνεται και στη “Δασκάλα με τα χρυσά μάτια” του Μυριβήλη, ένα έργο σταθμό στην ελληνική λογοτεχνία, με θέμα την επιστροφή των ηρώων του μικρασιατικού μετώπου και αυτό που σήμερα θα περιγράφαμε ως διαταραχή μετατραυματικού στρες.

 Χρειάστηκε να περάσει περισσότερο από μια δεκαετία από την Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών για να δημοσιευθούν τα πρώτα προσφυγικά μυθιστορήματα, ζήτημα γύρω από το οποίο  περιστρέφεται ο δεύτερος άξονας της έκθεσης.  Ο Βενέζης το 1942 απέδιδε το γεγονός στην ανάγκη “για την απόσταση του χρόνου, [και] την απομάκρυνσή μας από τα γεγονότα”, αναφερόμενος κυρίως στον πεζό λόγο. Διότι ο Γιώργος Σεφέρης με το Μυθιστόρημα (1935), είχε ήδη γράψει το έπος της προσφυγιάς σε ποιητικό λόγο. 

Η λογοκρισία του καθεστώτος Μεταξά που απαγόρευε την ανατύπωση και κυκλοφορία έργων με αντιπολεμικό περιεχόμενο, όπως  τα “Η ζωή εν τάφω” και “Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια”, και φυσικά ο νέος παγκόσμιος πόλεμος έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη λογοτεχνική παραγωγή της δεκαετίας του 1940, που συνθέτει και τον τρίτο θεματικό άξονα της έκθεσης. 

  “Η λογοτεχνική παραγωγή αυτής της δεκαετίας - που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων “Το χρονικό μιας πολιτείας” (1938) του Παντελή Πρεβελάκη, τον “Λεωνή” (1940) του Θεοτοκά, την “Αιολική γη” (1943) του Βενέζη και την “Παναγιά τη Γοργόνα” (1949) του Μυριβήλη- στράφηκε σε ένα είδος μαγικού ρεαλισμού κατεχόμενου από νοσταλγία για τον χαμένο παράδεισο της Ανατολής που ταυτόχρονα προσέφερε κι ένα είδος λύτρωσης στους δημιουργούς της. Θα πρέπει να φτάσουμε στη δεκαετία του 1960, στα σαραντάχρονα, για να δούμε ξανά τη δημοσίευση σημαντικών έργων με πηγή έμπνευσης τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη ζωή των Ελλήνων στην Ανατολή”, εξηγούν οι κυρίες Βογκέικοφ και Λαιμού. 

Πώς όμως μια έκθεση που εστιάζει στη λογοτεχνική παραγωγή ως αποτέλεσμα ενός βαθιά τραυματικού γεγονότος φέρει στον τίτλο της τον όρο “έπος”; “Δεν είναι τυχαίο ότι μετά το Αλβανικό Έπος του ’40, ακολούθησε μια αλλαγή στη χρήση των ουσιαστικών που περιγράφουν τη Μικρασιατική Καταστροφή. Δεν περιγράφεται πλέον ως ήττα αλλά ως ένα γεγονός επικών διαστάσεων. Το πιο ενδεικτικό παράδειγμα προέρχεται από τη Γαλήνη του Βενέζη. Ενώ στην πρώτη έκδοση του 1939, ο Ανδρέας, ο ήρωας του βιβλίου που είχε πολεμήσει στο Μικρασιατικό Μέτωπο μιλάει για το «συναξάρι της Ανατολής», στην αναθεωρημένη έκδοση του 1943, ο Βενέζης αλλάζει τη φράση σε «έπος της Ανατολής», απ’ όπου κι εμπνευστήκαμε τον τίτλο της έκθεσης”, εξηγούν οι επιμελήτριες. Πρόκειται για μια έκθεση που αναπτύσσεται οριζόντια για το ευρύ κοινό και σε βάθος για το εξειδικευμένο. Σε καμία περίπτωση, όμως, δεν φιλοδοξεί να εξαντλήσει το πλούσιο θέμα της μικρασιατικής λογοτεχνίας, ούτε καλύπτει όλες τις φωνές”, συνεχίζουν. 

 Το τελευταίο κεφάλαιο της έκθεση εισάγει τον επισκέπτη, στο Έπος του Άλλου, την εθνική τουρκική λογοτεχνία, η οποία έχει ως πυρήνα της “τον τυραννισμένο τουρκικό λαό και μια Ανατολή αποκλειστικά και ριζικά τουρκική από όπου λείπουν τόσο οι άλλες θρησκευτικές κοινότητες, όσο και οι Μουσουλμάνοι πρόσφυγες που είχαν κατακλύσει τη χώρα κατά τους Βαλκανικούς πολέμους”, υποστηρίζουν οι επιμελήτριες. 

Και εντάσσουν στην ενότητα αυτή  αντίγραφα εφημερίδων της εποχής καθώς και πρωτότυπες εκδόσεις εμβληματικών έργων που δημοσιεύτηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου και κατά την πρώτη δεκαετία της Τουρκικής Δημοκρατίας. Αναφορές γίνονται και σε έργα της εποχής που έμειναν έξω από τον επίσημο λογοτεχνικό κανόνα. “Επιχειρείται μία εισαγωγική αλλά και περιεκτική παρουσίαση του ποικιλόμορφου λογοτεχνικού απόηχου στην Τουρκία της κοινής ιστορικής εμπειρίας που σημάδεψε τις δύο χώρες, αλλά που ο κάθε λαός βίωσε και αποτύπωσε στη μνήμη του τόσο διαφορετικά”, καταλήγουν οι επιμελήτριες, οι οποίες για τη σύνθεση της έκθεσης βασίστηκαν στις συλλογές της ΑΣΚΣΑ και της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, αλλά άντλησαν πολύτιμο υλικό και από ιδιωτικές συλλογές και φορείς.