Χάρτης από το βιβλίο του Ζαννή Π. Καμπούρη «Θεομηνίες στη Λέσβο το 19^ο αιώνα» με τις ζημιές και τα θύματα της διεργασίας σε όλη τη Λέσβο κατά το σεισμό του 1867

Μόνο οι ειδικοί επιστήμονες ήξεραν και κάποιοι «παροικούντες την Ιερουσαλήμ» είχαν ακούσει για αυτό. Ο λόγος για το μεγάλο σεισμικό ρήγμα της Αγίας παρασκευής που διασχίζει το νησί από τα βόρεια, κάπου από την περιοχή ανάμεσα σε Μόλυβο και Σκάλα Συκαμνιάς μέχρι τον κόλπο της Καλλονής. Ένα ρήγμα που σημάδεψε την ιστορία της Λέσβου και την αρχιτεκτονική της με το μεγάλο σεισμό στις 6 το απόγευμα της 23^ης Φεβρουαρίου 1867. Πολλές εκατοντάδες οι νεκροί, πολλαπλάσιοι των νεκρών οι τραυματίες. Ο Γάλλος Πρόξενος στη Μυτιλήνη Ch. Roboly σε αναφορά του στις 4.4.1867 γράφει: «Δε μπόρεσα ακόμα να εξακριβώσω τον αριθμό των νεκρών και των τραυματιών. Τους υπολογίζω σε 1.000 νεκρούς και 2.000 τραυματίες». Άλλες πηγές αναφέρονται στην «εξαφάνιση» το χωριού Κλουμιδάδος, της σημερινής Νάπης, πολύ κοντά στην Αγία Παρασκευή δείχνοντας έτσι το επίκεντρο του σεισμού που «βαφτίζει» το σεισμικό ρήγμα.  

Χιλιάδες κτίσματα, ιδιωτικά και δημόσια καταστρέφονται. Σπίτια, εκκλησιές, τζαμιά, κάστρα καταρρέουν στη διάρκεια της σεισμικής διεργασίας που κρατά μεγάλο χρονικό διάστημα με πολύ ισχυρούς μετασεισμούς, και ξαναχτίζονται. Η αρχιτεκτονική και η εικόνα της πόλης, των κωμοπόλεων και των χωριών της Λέσβου είναι διαφορετική μετά το σεισμό απ’ ότι πριν.

Το 1978, πριν από 45 χρόνια, κυκλοφορεί το βιβλίο του Ζαννή Π. Καμπούρη «Θεομηνίες στη Λέσβο το 19^ο αιώνα». Σε αυτήν την πολύτιμη ιστορικά έρευνα περιγράφονται με λεπτομέρεια οι συνθήκες που επικρατούσαν στη Λέσβο από τη μέρα του μεγάλου σεισμού και αργότερα ενώ ιδιαίτερη αξία έχει η παράθεση κειμένων από πηγές και κυρίων από τον τύπο της εποχής στην τότε Ελλάδα και στη Σμύρνη που δημοσίευε μαρτυρίες και ανταποκρίσεις από τη Μυτιλήνη. Κάποιες, ελάχιστες από αυτές τις πηγές παραθέτουμε σήμερα με αφορμή την κουβέντα που άνοιξε σχετικά με το ρήγμα της Αγίας Παρασκευής ως πηγή της σεισμικής διεργασίας που ξεκίνησε τα χαράματα της 7^ης Ιανουαρίου. Όπως όλα δείχνουν ευτυχώς το ρήγμα της Αγίας Παρασκευής δεν μας θυμήθηκε...

Στις 24 Φεβρουαρίου του 1867, η «Αμάλθεια» της Σμύρνης αναφέρει μαρτυρία επιβάτη πλοίου που έτυχε να αγκυροβολήσει έξω από το λιμάνι της Μυτιλήνης την ώρα του σεισμού.

«Το ατμόπλοιον προσωρμίσθη εις Μυτιλήνην περί ώραν 6^ην ολίγον δε μετά ταύτα παρετήρησαν οι επ’ αυτού την πόλιν όλην σφοδρώς κλονουμένην ενώ νέφος τι ως λεπτοτάτου κονιορτού ή καπνού εκάλυπτε την περίχωρον. Ήτον ο πρώτος σφοδρώτατος σεισμός τον οποίον ηκολούθησαν και άλλοι μέχρι της 9.30 ώρας καθ’ ήν το ατμόπλοιον ανεχώρησεν εκείθεν» γράφει η εφημερίδα.

«Επηρεασμένος ακόμα απ’ το τρόμο σας γράφω για να σας δώσω τις πρώτες πληροφορίες απ’ την φοβερή καταστροφή που έπληξε το νησί. Στις 7 του μηνός (χρησιμοποιεί το νέο ημερολόγιο) εις τας 6 η ώρα το απόγεμα, μ’ ένα εξαιρετικό καιρό, δυνατός σεισμός κούνησε το νησί. Βάσταξε συνεχώς επί μιάμιση ώρα. όλες οι οικοδομές ξύλινες ή πέτρινες ανατράπηκαν». Γράφει ο Γάλλος Πρόξενος Ch. Roboly στην αναφορά του προς το Γαλλικό Προξενείο της Σμύρνης.

Λεπτομέρειες δημοσιεύονται στις αθηναϊκές εφημερίδες σε ανταποκρίσεις από το νησί. «Περί ώραν 6^ην μ.μ. της 23^ης Φεβρουαρίου φοβερός σεισμός μικράς διαρκείας αλλ’ υπό τριών άλλων επίσης τρομεροτάτων συνοδευθείς κατέστησεν ερείπια την πρωτεύουσαν καταστρέψας και πολλούς ανθρώπους. Ο πρώτος εκ των τεσσάρων σεισμών ολίγα μόνον δευτερολέπτα διαρκέσας είχεν κίνησιν περιστροφικήν δηλαδή σύνθετον εκ της καθέτου και κυματοειδούς (γνωρίζεται δε ότι αύτη του σεισμού η κίνησις ως η καταστρεπτικωτέρα) και δεν προηγήθη  αυτού υπόγειος κρότος» γράφει η εφημερίδα της Αθήνας «Εθνοφύλαξ» στις 3.3.1867.

Μια λεπτομερής και ανατριχιαστική συνάμα περιγραφή δημοσιεύεται σε ανταπόκριση σταλμένη  στην «Αμάλθεια» της Σμύρνης δέκα μέρες  ύστερα απ΄το σεισμό στις 3.3.1867 κι ενώ η γη εξακολουθούσε να κουνιέται. «Η καταστροφή ήρχισεν την 23^ην Φεβρουαρίου περί ώραν 6^ην μ.μ. Ουδεμία υπόγειος βοή ουδέ κρότος προηγήθη αυτής. Μόνο ο αήρ ήτο βαρύς. Περί την δύσιν  του ηλίου εκλώνησεν την γην σφοδρός σεισμός. Όσοι  ευρέθησαν εις τα οδούς ερρίφθησαν βιαίως κατά γης. Αι οροφαί και τα δωμάτια των οικιών διερράγησαν και μετ’ ολίγον κατέπιπτον κι αυταί  αι οικίαι.  Ολίγοι άνθρωποι έλαβον τον καιρόν να σωθώσιν, οι δε διασωθέντες παρευρέθησαν τότε  εις θέαμα του οποίου η φρικαλέα αίσθησις ουδέποτε θέλει εξαληφθεί εκ της μνήμης αυτών. Επί ώρας ολοκλήρους είδον την γην σειομένην μετά τιναγμών επαγόντων σκοτοδεινίασιν, έπειτα κρότους φοβερούς, συγκρούσεις φρικαλέας και τέλος αναβάσεις και καταβάσεις του εδάφους αίτινες σχεδόν ουδέν άφησεν όρθιον. Από δε της ημέρας εκείνης επανέρχονται οι σεισμοί συχνάκις».

Στον Κώδικα της Μητροπόλεως Μυτιλήνης γίνεται αναφορά σε γεγονότα που αναφέρονται ως προμηνύματα σεισμού στα πλαίσια αντιλήψεν που επικρατούσαν την εποχή εκείνη. «Προηγήθη του σεισμού έκλειψις ηλίου την 22αν του μηνός προ δε του πρώτου κλονισμού η ατμόσφαιρα κατενεφελώθη πυρακτωθείσα ως εν πολυτρόφοις πυρκαϊάς». Παρακάτω στην ίδια πηγή αναφέρεται επίσης: «η μεν γη περιστροφικώς εσείετο εις πολλά μέρη εξατμήζουσα θειώδη τινά παχύν καπνόν συναμιγνυόμενον με τον εκ των καταπιπτόντων κτιρίων κονιορτόν και συνανιψουμένον, αι δε των κτιρίων  πέτραι τούβλα, κέραμοι κ.λ.π. δίκην των επί του ύδατος των Πιδάκων Κεράσεα στροβιληδόν περιπηδώντα κατέρρεον, διά της αυτωθήσεως οιονεί του εκ των εγκάτων της γης εξερχομένου καπνού και της ατμοσφαιρικής δυνάμεως ησύχως  καταπίπτοντα επικρατούντος φοβερού τριγμού και απεριγράπτου βοής εις μόνους γνωστών, όσοι εδυστύχησαν να ευρεθώσιν εις την σκηνήν».

Σημαντική είναι η μαρτυρία και του γιατρού Κ.Α. Κανταρτζή διδάκτορα της ισατρικής Σχολής Γαλλιού Πανεπιστημίου και αργότερα γιατρού της Δημαρχίας Μυτιλήνης. Αυτός σε χειρόγραφα του με τίτλο «Μετερολογικά και Αστρολογικά της Λέσβου» περιγράφει τη σεισμική διεργασία. Όπως λέει «η ατμόσφαιρα ήταν βαρεία, αναποφάσιστος, θερινή γαλήνη εδέσποζε. Δεν προκλήθη ουδείς υπόγειος κρότος κατά την αρχή του σεισμού». Θέλοντας να αποδείξει ότι τα ζώα προαισθάνονται τους σεισμούς αναφέρει επίσης «Πρόδρομα συμπτώματα. Ολίγα λεπτά προ του σεισμού 1^ον εισερχόμενοι τινές εις την πόλιν Μυτιλήνην είδον ποίμνιον προβάτων ιστάμενον και είχον τα κεφαλάς προς τον ουρανόν σηκωμένας. 2^ον ημίονοι, όνοι, ίπποι έφυγαν εις τους αγρούς, κυνες ορλίζοντες εξήλθον του χωρίου Μεσαγρού της Γέρας, βόες και εις κύων έκοψαν τα σχοινιά των και εσώθησαν διότι μετ ολίγον κατέρρευσεν το αχούρι των».

Για της τιγμή του σεισμού ο Κ.Α. Κανταρτζής αναφέρει: «Περί την 6^ηνώραν μ.μ. ημέραν Πέμπτην 23 Φεβρουαρίου 1867 αίφνης ότε εκ του περιπάτου του προς Β. λιμένα επιστρέφων ευρισκόμενος εντός της αγοράς πλησίον χαμηλού και στερεού μαγαζίου κατά το κέντρον της αγοράς είδον αντίκρυ μου τους τοίχους των μαγαζιών να ανατινάσωνται προς τα άνω και να ρίπτωνται προς τα έξω των μαγαζίων, κονιορτός δεν να πληρώνη την αγοράν και ανά μέσον αυτού τους ανθρώπους κραυγάζοντας κύριε ελέησον κύριε ελέησον και τίνουν χείρας προς λύτρωσιν΄  ήτο σεισμός κάθετος διαρκέσας περί τα 2 ή 3  δευτερόλεπτα. Έως εις δυο δευτερόλεπτα παύσις ήρκεσεν να μοι δόση να εννοήσω τον κίνδυνον και να σκεφθώ και περί της οικογενείας μου. Σταματήσας κατά τον πρώτον εκείνον σεισμόν και δυνηθείς να σύρω πλησίον μου δυο τρεις ανθρώπους ως εις άσυλον τρέχω μετά αυτών κατά παύσιν  ταύτην  διευθυνόμενος εις την οικίαν μου ότε με καταλαμβάνει ο δεύτερος ισχυρώτερος και κοσκινίτης από Β. προς Ν. μετά υπογείων κρότων ελθών και τους ανθρώπους φεύγοντας τραυματήσας ή φονεύσας, σταματήσας και κατά τούτο δευτερόλεπτα τινά και παύσαντος επι δευτερόλεπτα του σεισμού επέρχεται ο γος (σ.σ. τρίτος)  αλλά τότε δεν εσταμάτησα αλλ’ εισέρχομαι εις την οικίαν μου΄ εκεί  ευρίσκω την γυναίκα μου  κατελθούσαν ήδη εις τον κήπον μετά του βρέφους Ελένη. Την νύκτα όλη διήλθομεν εις το ύπαιθρον και εψιχάλιζεν ολίγον. Οι καθ’ όλην την νύκτα σεισμοί ήσαν οριζόντιοι και πάντοτε προηγούντο αυτών πολλοί κρότοι και βροντές μακράν συμβαίνουσαι ως η βροντή πυροβόλου μακράν ριφθέντος. Η δόνησις ομοιάζει πολλάκις τον σάλλον πλοίου και πράγματι ενόμιζε τις ότι έπλεε το έδαφος επί υγρού τινός».

Στο από 45ετίας βιβλίο του Ζαννή Π. Καμπούρη «Θεομηνίες στη Λέσβο το 19^ο αιώνα» περιγράφονται επίσης λεπτομέρειες της κατάστασης που επικράτησε σε όλη τη Λέσβο μετά το σεισμό καθώς και το κύμα αλληλεγγύης προς τους δοκιμαζόμενους σκηνίτες και πεινασμένους χιλιάδες κατοίκους του.

Η αναγκαιότητα της επανέκδοσης του είναι προφανής.

* Με στοιχεία από το βιβλίο του Ζαννή Π. Καμπούρη «Θεομηνίες στη Λέσβο το 19^ο αιώνα»