«Σαν ξυπνήσαν τα μουλάρια και πετάξαν τα σαμάρια…»
Ένα βιβλίο του Ανδρέα Μπάλα για το αντιστασιακό κίνημα στη Λέσβο (1941- 1945). Από την Κατοχή στην Εαμοκρατία
Από το NEWSROOM Δημοσίευση 16/10/2022

του Δημήτρη Μάντζαρη
Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «ΚΨΜ» το βιβλίο με τίτλο: «Σαν ξυπνήσαν τα μουλάρια και πετάξαν τα σαμάρια…» του εκπαιδευτικού και φίλου Ανδρέα Μπάλα. Κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η διερεύνηση των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών που οδήγησαν στη συγκρότηση του ΕΑΜ, ως μιας μαζικής αντιστασιακής οργάνωσης στη Λέσβο στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής και η εξέλιξη της δράσης της, αμέσως μετά την Απελευθέρωση.
Το βιβλίο του Ανδρέα Μπάλα είναι μια εμπλουτισμένη εκδοχή της διπλωματικής του εργασίας που εκπονήθηκε στο Παντειο Πανεπιστήμιο και βραβεύτηκε από το Ίδρυμα Βασιλικής και Όλγας Σταυροπούλου για την πρωτοτυπία και την πληρότητά της. Ουσιαστικά είναι μια ολοκληρωμένη ιστορική προσέγγιση της κρίσιμης περιόδου 1941-1945 στη Λέσβο, που μας δίνει με πληρότητα το κλίμα και τα διακυβέυματα της εποχής. Χρησιμοποιώντας ως πηγές την υπάρχουσα τοπική και γενικότερη βιβλιογραφία για την εποχή, το πλούσιο αρχείο των τοπικών εφημερίδων της περιόδου, αλλά και έγγραφα από το αρχείο της ΕΠΟΝ των ΑΣΚΙ, καθώς και βρετανικά αρχεία, ο συγγραφέας συνθέτει το παζλ των γεγονότων της εποχής στη Λέσβο με μια διεισδυτική, αλλά συνάμα και κριτική ματιά.
Για ποιό λόγο η περίπτωση της Λέσβου είναι ιδιαίτερη, όταν μιλάμε για τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στην Ελλάδα τη δεκαετία 1940 -1949; Γιατί η Αριστερά διατήρησε τη δυναμική της και μετά τον Εμφύλιο στη Λέσβο, παρά τη συντριπτική της ήττα; Ποιοί είναι οι λόγοι για τους οποίους το ΕΑΜ Λέσβου έγινε μια ιδιαίτερα μαζική αντιστασιακή οργάνωση, κυριαρχώντας από την άνοιξη του 1944 στην ύπαιθρο της Λέσβου;
Η αφήγηση ξεκινά από το Μεσοπόλεμο και μέσα από την ερμηνεία των αιτίων της κυριαρχίας του βενιζελισμού στη Λέσβο τη δεκαετία του ’20, οδηγούμαστε σταδιακά στην ανάπτυξη ενός ρωμαλέου κομμουνιστικού κινήματος τη δεκαετία του ’30. Τέλος, το βιβλίο απαντά γιατί η γερμανική Κατοχή εμβαθύνει τις κοινωνικές ρήξεις που είχαν ήδη εμφανιστεί τη δεκαετία 1930 - 1939 και γιατί η τοπική οικονομία οδηγήθηκε σε κατάρρευση.
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, παρουσιάζεται η συγκρότηση του ΕΑΜ, ως μιας συμμαχίας μεμονωμένων κομμουνιστών με παλαιά στελέχη του ριζοσπαστικού βενιζελισμού και της προοδευτικής διανόησης και εξηγούνται οι λόγοι της μαζικοποίησής του. Καθώς τα γεγονότα ξετυλίγονται στο βιβλίο, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται γιατί ήταν απόλυτα φυσιολογικό μετά την Απελευθέρωση να περάσει η τοπική εξουσία ειρηνικά και χωρίς αντιδράσεις στο ΕΑΜ.
Στη συνέχεια ο Ανδρέας Μπάλας επικεντρώνεται στην εξουσία του ΕΑΜ στη Λέσβο και στα χαρακτηριστικά της. Η ιστορική αφήγηση φτάνει ως το Δεκέμβρη του 1944, καλύπτοντας ουσιαστικά το πρώτο μόνο μέρος της εξουσίας αυτής, καθώς το ΕΑΜ παρέμεινε στην τοπική εξουσία της Λέσβου, ως το Μάιο του 1945, διάστημα πολύ μεγαλύτερο από κάθε άλλο μέρος της Ελλάδας.
Μας δίνει με σαφήνεια το πλαίσιο της εαμικής εξουσίας στη Λέσβο, επικεντρώντας στις τομές που επιχειρήθηκαν στη διάρκειά της και στις δυσκολίες που συνάντησε. Δυσκολίες που προέκυψαν αφενός μεν από την υπονόμευσή της από την τοπική αντιεαμική αντιπολίτευση, που συνεπικουρούνταν από τους Βρετανούς που βρίσκονταν στη Λέσβο για την επισιτιστική βοήθεια, αλλά στην ουσία επιτηρούσαν τις κινήσεις των στελεχών του ΕΑΜ και αφετέρου από τον ίδιο το χαρακτήρα της εξουσίας. Το ΕΑΜ συμμετείχε κεντρικά στη κυβέρνηση εθνικής ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου. Έτσι λοιπόν η εαμική εξουσία στη Λέσβο τυπικά έπρεπε να κινείται στο πλαίσιο των αποφάσεών της, με τους περιορισμούς που αυτή επέβαλε. Διαμορφώθηκε λοιπόν ένα είδος «δυαδικής εξουσίας», όπως το χαρακτηρίζει ο Ανδρέας Μπάλας, με πολλές συγκρούσεις, αλλά και συμβιβασμούς.
Ο συγγραφέας αναφέρεται στα χαρακτηριστικά της εαμικής εξουσίας ως μιας συνετής και εν πολλοίς δίκαιης διακυβέρνησης, με νέους θεσμούς, όπως η λαϊκή δικαιοσύνη, οι λαϊκές επιτροπές επισιτισμού, η εθνική πολιτοφυλακή, ο λαϊκός στρατός, ενώ καταγράφει τα δείγματα που έδειξε η εαμική διοίκηση στους τομείς της εκπαίδευσης, του πολιτισμού, της εδραίωσης της τάξης και της ασφάλειας των πολιτών, της απασχόλησης και της τοπικής ανάπτυξης. Δίνει παραδείγματα συμμετοχής των πολιτών στα κοινά, καθώς και μιας συνδικαλιστικής άνοιξης με τη δημιουργία 85 εργατικών σωματείων, περιγράφωντας τις διεκδικήσεις τους, ακόμα και τις απεργιακές τους κινητοποιήσεις.
Τέλος, ο Ανδρέας Μπάλας κλείνει την αφήγησή του αναλύοντας την απόπειρα των βρετανών να αποβιβάσουν αποικιακά στρατεύματα στη Μυτιλήνη, για να επιβάλλουν την δική τους «τάξη» στο νησί. Μια απόπειρα, που ως γνωστόν απέτυχε, χάρη στη σθεναρή αντίδραση του ΕΑΜ και στην κινητοποίηση χιλιάδων Λεσβίων, που συγκεντρώθηκαν στην προκυμαία της Μυτιλήνης για τρεις μέρες τα Χριστούγεννα του 1944. Ήταν, όπως γράφει ο ίδιος, «ένας άλλος Δεκέμβρης».
Το βιβλίο διατίθεται στο βιβλιοπωλείο Χαλκίδη στη Μυτιλήνη και για τους εκτός Λέσβου στα κεντρικά βιβλιοπωλεία των Αθηνών. Σύντομα ελπίζουμε θα έχουμε τη χαρά να το παρουσιάσουμε σε μια ανοιχτή εκδήλωση - συζήτηση στη Μυτιλήνη.