Ο θεσμός της οικογένειας μεταβάλλεται και επαναπροσδιορίζεται συνεχώς στο χώρο και τον χρόνο. Οι δημογραφικές αλλαγές και οι διαφορετικές συμπεριφορές απέναντι στη γαμηλιότητα και τη γονιμότητα αποτελούν τους κυριότερους παράγοντες, οι οποίοι διαμορφώνουν νέες μορφές οικογένειας και υβριδικά οικογενειακά σχήματα. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης οι αλλαγές στη δομή της οικογένειας πραγματοποιούνται παράλληλα μεταξύ των κρατών-μελών και οφείλονται στη μείωση των ποσοστών γονιμότητας και θνησιμότητας και στην αυξανόμενη γήρανση του πληθυσμού. Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι οι μεταβολές αυτές συμβαίνουν με διαφορετικό ρυθμό σε κάθε χώρα. Στις χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά η μετάβαση από τη νεωτερική στη μετανεωτερική οικογένεια έχει ολοκληρωθεί, ενώ στις Μεσογειακές χώρες κυριαρχεί ακόμη σε πολύ μεγάλο βαθμό η νεωτερική μορφή οικογένειας.

Η κοινωνική πολιτική του κάθε κράτους καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη στάση των ατόμων απέναντι στο γάμο και την απόκτηση παιδιού. Ο τομέας της κοινωνικής πρόνοιας στις Μεσογειακές χώρες περιορίζει αρκετά τις δυνατότητες των γυναικών να ενταχθούν πλήρως στην εργασιακή ζωή, αφού αποτελούν τους κυρίαρχους φροντιστές των παιδιών και των εξαρτώμενων ατόμων της οικογένειας. Ο όρος νεωτερική οικογένεια αναφέρεται πρωτίστως στην πυρηνική οικογένεια, δηλαδή τη μορφή κοινωνικής οργάνωσης η οποία αποτελείται από τους δύο ετερόφυλους συζύγους και τα παιδιά τους.

Σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό η οικογένεια είναι μια κοινωνική ομάδα που τη χαρακτηρίζει η κοινή κατοικία, η οικονομική συνεργασία και η αναπαραγωγή.
Στις μέρες μας, οι αντιλήψεις αυτές αμφισβητούνται ως αναποτελεσματικές και παρωχημένες, εφόσον οι κοινωνίες του δυτικού κόσμου έχουν μεταβεί πλέον στη μετανεωτερική/μεταβιομηχανική εποχή. Βασικά χαρακτηριστικά της μετανεωτερικότητας είναι η καθυστέρηση του γάμου από την πλευρά των γυναικών, το μεγαλύτερο ποσοστό των οποίων επενδύει τη δεκαετία μεταξύ 20 και 30 ετών στις σπουδές και την επαγγελματική αποκατάσταση και η ριζική κριτική των έμφυλων ρόλων και των παραδοσιακών πατριαρχικών προτύπων στο ζευγάρι και τη σεξουαλικότητα. Αντίστοιχα αναβάλλεται και η απόκτηση παιδιών, συνήθως για τη δεκαετία 30 με 40. Παράλληλα θεμελιώδους σημασίας είναι η ελεύθερη έκφραση νέων μορφών οικογένειας, όπως οι οικογένειες ομόφυλων ζευγαριών (με ή χωρίς παιδιά) οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι οικογένειες LAT (Living Apart Together), οι ανασυστημένες ή πολυγονεϊκές οικογένειες.

Πιο αναλυτικά τα νέα σχήματα οικογενειακής οργάνωσης έχουν ως εξής:

Μονογονεϊκές οικογένειες
Στην πλειοψηφία τους είναι οικογένειες με το σχήμα μητέρα-παιδί μετά από διαζύγιο. Στην Ελλάδα το ποσοστό των μονογονεϊκών οικογενειών ανέρχεται σε 9,6%. Ο μόνος γονέας είναι είτε άγαμος είτε διαζευγμένος. Στην πλειοψηφία τους οι μόνοι γονείς είναι γυναίκες. Οι γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου μεταξύ 1970 και 2000 ανήλθαν από 1,1% σε 4,1%. Οι μητέρες αυτές είναι κατά κανόνα μεγαλύτερης ηλικίας και ανώτερου μορφωτικού επιπέδου, γεγονός που επιτρέπει την υπόθεση εργασίας ότι πρόκειται για συνειδητή επιλογή. Για τη βιωσιμότητα αυτού του σχήματος οικογένειας έχουν δημιουργηθεί νεοσύστατα δίκτυα και δομές υποστήριξης της καθημερινότητας, όπως ομάδες μητέρων με παρόμοιες ανάγκες και κέντρα φύλαξης απασχόλησης παιδιών.

Οικογένειες ομόφυλων ζευγαριών
Πρόκειται για οικογένειες προσώπων του ίδιου φύλου. Η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που αναγνώρισε τη συμβίωση ατόμων του ίδιου φύλου ήταν η Δανία το 1989. Ακολούθησαν η Σουηδία το 1994, η Ολλανδία το 1998, η Γαλλία το 2000, η Γερμανία το 2000, η Φινλανδία το 2001, το Λουξεμβούργο το 2004, η Ιρλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο το 2005. Στη χώρα μας τα νομικά κενά αλλά και η συντηρητική ομοφοβική κοινωνία δεν αναγνωρίζουν για τους gay και τις λεσβίες το δικαίωμα τους να δημιουργούν οικογένειες και να τεκνοποιούν ή να υιοθετούν παιδιά. Έτσι ο λευκός γάμος ανάμεσα σε έναν gay και μία λεσβία στην Ελλάδα αποτελεί μια πάγια τακτική προκειμένου να μπορέσουν να γίνουν γονείς.

Οικογένειες LAT (Living Apart Together)
Όπως δηλώνει ο αγγλικός όρος, πρόκειται για σχέσεις των οποίων τα μέλη ζουν χωριστά μαζί. Δηλαδή οι σύντροφοι, ανεξαρτήτου φύλλου και ηλικίας, ζουν σε διαφορετικά σπίτια αλλά διατηρούν μονογαμική σχέση. Πολλοί είναι εκείνοι που ακολουθούν αυτή την τάση ως μέρος της σύγχρονης εποχής. Υποστηρίζουν ότι έτσι οργανώνουν πιο εύκολα τη ζωή τους, την εργασία τους και τη σχέση τους. Περίπου το 10% των ενηλίκων στη Βόρειας Αμερική και της Δυτικής Ευρώπης φαίνεται να έχουν επιλέξει σχέσεις LAT η οποία κερδίζει συνεχώς την προτίμηση των συγχρόνων ζευγαριών. Για πολλούς όμως εγείρετε το ερώτημα αν μπορούν δύο άνθρωποι να θεωρούνται ζευγάρι διατηρώντας ξεχωριστά νοικοκυριά.

Ανασυστημένες ή πολυγονεϊκές οικογένειες
Οι ανασυστημένες ή πολυγονεϊκές οικογένειες δημιουργούνται μετά από διαζύγια των πρώτων γάμων. Συχνά υπάρχουν παιδιά είτε από τον έναν είτε από τον άλλον είτε και από τους δύο συμβαλλόμενους, αλλά και μπορεί να αποκτήσει και δικά του παιδιά το νέο ζευγάρι. Σε αυτόν τον τύπο οικογένειας σημαντικό ρόλο στη ζωή των παιδιών εκτός από τον βιολογικό τους γονιό παίζει και ο κοινωνικός, που αναλαμβάνει μέρος της φροντίδας του.

Τα παραπάνω στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα πως δεν υπάρχουν πια μονοσήμαντες εκδοχές του οικογενειακού μοντέλου, αλλά το κάθε άτομο ξεχωριστά διαμορφώνει το πλαίσιο της δικής του προσωπικής και οικογενειακής ζωής. Τα άτομα καλούνται να διαχωρίσουν τον εαυτό τους από την οικογένεια από την οποία προέρχονται και να δημιουργήσουν τη δική τους με σκοπό την προσωπική τους ολοκλήρωση και ευτυχία.

Οι μορφές της οικογένειας της νεωτερικής εποχής είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη βιομηχανική επανάσταση και τις επιπτώσεις της στην οικονομία. Οι μετανεωτερικές μορφές οικογένειας δημιουργήθηκαν στη μεταβιομηχανική εποχή όπου κύριος άξονας της οικονομίας δεν είναι πλέον η βιομηχανία, αλλά η παροχή υπηρεσιών και η πληροφορία. Αυτή η μεταμόρφωση επηρέασε καταλυτικά τον κοινωνικό ιστό και συνοδεύτηκε από μια τεχνολογική επανάσταση που συντέλεσε σε βαθιές αλλαγές στα συστήματα διαχείρισης πληροφοριών και επικοινωνιών. Η πλειοψηφία των κοινωνιολόγων τοποθετεί τη μεταβιομηχανική περίοδο μεταξύ του τέλους του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου και του τέλους της δεκαετίας του 1950, ενώ άλλοι σημβολικά την τοποθετούν μετά το Γαλλικό Μάη του 1968.

Ορόσημο στην πορεία της εξέλιξης της ελληνικής οικογένειας αποτελούν οι μεταρρυθμίσεις του 1980. Μέχρι τότε νόμιμη και κυρίαρχη μορφή οικογένειας θεωρούνταν η οικογένεια εντός θρησκευτικού γάμου. Σαφώς καθορισμένος ήταν και ο ρόλος των δύο φύλων, όπου ο άντρας-πατέρας κατείχε ανώτερη θέση από τη γυναίκα-σύζυγο/μητέρα και τα παιδιά. Η ανδροκρατούμενη πατριαρχική οικογένεια, στην οποία ο άντρας είναι «η κεφαλή της οικογένειας», παίρνει μόνος του τις αποφάσεις για θέματα συζυγικής ζωής, αποτυπώνεται στο άρθρο 1387/ΑΚ του Συντάγματος του 1940. Παράλληλα οι γυναίκες και τα παιδιά παίρνουν υποχρεωτικά το επίθετό του (άρθρο 1388 και 1493ΑΚ).

Με περαιτέρω νομοθετικές διατάξεις καθορίζονται σημεία, όπως το ότι η γυναίκα περιορίζεται στις οικιακές εργασίες και υποχρεούται να δώσει προίκα στον άντρα για τα βάρη της οικογένειας που καλείται να επωμιστεί. Τα παραπάνω αποδεικνύουν πως η γυναίκα θεωρείται αδίκως υποδεέστερη μεπλήρη κρατική νομιμοποίηση.

Στην επόμενη φάση παρατηρείται διαδικασία πλήρους μετασχηματισμού του θεσμού της οικογένειας, στην προσπάθειά του να αποσυνδεθεί από τον συντηρητικό και αυταρχικό χαρακτήρα του και να ακολουθήσει τις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις της χώρας. Στις βασικές μεταβολές που υπέστη η οικογένεια ανήκουν η μετατροπή της από παραγωγική σε καταναλωτική μονάδα σε συνδυασμό με τη συρρίκνωσή της λόγω αφενός αστικοποίησης μεγάλου μέρους του πληθυσμού αφετέρου λόγω της απόκτησης λιγότερων παιδιών. Επίσης η ένταξη των γυναικών στην εργασιακή ζωή οδήγησε στην ανάγκη ανακατανομής των ρόλων των δύο φύλων. Έτσι καταργείται η αποκλειστική σύνδεση του άντρα με τη δημόσια ζωή και της γυναίκας με την ιδιωτική.

Φτάνοντας στη μεταπολίτευση, η οποία έρχεται με επταετή καθυστέρηση, λόγω της δικτατορίας, το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα με βασικά αιτήματα την αυτονομία και τον αυτοπροσδιορισμό των γυναικών, επιτυγχάνει ιστορικές αλλαγές οικογενειακού δικαίου. Οι δύο βασικότερες είναι η αναγνώριση της ισότητας των δύο φύλων και η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας της οικογένειας, γάμου, μητρότητας και παιδικής ηλικίας.
Συνολικά οι μεταρρυθμίσεις του 1980 στοχεύουν στον περιορισμό της πατριαρχικής δομής της οικογένειας, αλλά και στην αποδέσμευση του γάμου από τη θρησκευτική του μορφή.

Ο πολιτικός γάμος κατοχυρώνεται νομικά το 1982 στην Ελλάδα, ενώ σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ολλανδία, η Γαλλία και η Γερμανία είναι ο μόνος τύπος γάμου που αναγνωρίζεται από το κράτος. Επίσης καταργείται ο θεσμός της προίκας και η υποχρεωτική μετατροπή επωνύμου και παύει να διώκεται ως παράπτωμα η μοιχεία. Ο εκσυγχρονισμός του οικογενειακού δικαίου προσανατολίζεται προς το ευρωπαϊκό και το διεθνές δίκαιο, αφήνοντας πίσω του το εθνικό και ό,τι αυτό συνεπάγεται σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο.Η ανάγκη συμπόρευσης των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δε θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη την Ελλάδα, έστω κι αν κινείται με πιο αργούς ρυθμούς σε σχέση με άλλες χώρες.

Συνοψίζοντας η πεποίθηση ότι η μετάβαση από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα, η καθιέρωση και η αφομοίωση νέων μορφών οικογένειας αποφέρει μόνο οφέλη αποτελεί μια μάλλον διασταλτική ερμηνεία. Όπως γράφει η Judith Stacey η μετανεωτερική οικογένεια «περιλαμβάνει πειραματικές και νοσταλγικές διαστάσεις, καθώς πορεύεται σε ένα αβέβαιο μέλλον κάνοντας απότομες παλίνδρομες κινήσεις».

Παρά τις ενταγμένες σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στην κοινωνία μορφές οικογένειας της μετανεωτερικής εποχής, κρίνεται απαραίτητος, ιδιαίτερα στην ελληνική κοινωνία, ο επαναπροσδιορισμός του θεσμού της οικογένειας σαν κάτι πιο ολοκληρωμένο και ανώτερο από τον εαυτό, από το ναρκισσιστικό εγώ. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσει να περιοριστεί η αυξανόμενη έκφραση του ατομικισμού, ενώ ταυτόχρονα τα μέλη κάθε τύπου οικογένειας θα έχουν την ευκαιρία να βρεθούν σε κατάσταση ψυχικής ισορροπίας και εσωτερικής γαλήνης.

Η Μαρίνα Σταμάτη, είναι υποψήφια Διδακτόρισσα, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

«Η υλοποίηση της διδακτορικής διατριβής συγχρηματοδοτήθηκε από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», 2014-2020, στο πλαίσιο της Πράξης «Ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού μέσω της υλοποίησης διδακτορικής έρευνας Υποδράση 2: Πρόγραμμα χορήγησης υποτροφιών ΙΚΥ σε υποψηφίους διδάκτορες των ΑΕΙ της Ελλάδας».

Πηγές για περαιτέρω μελέτη
Judith, S. (1996).Brave new families: Stories of Domestic Upheaval in Late-Twentieth-Century America.California: University of California Press.
Παπανικολάου,Δ. (2018). Κάτι Τρέχει με την Οικογένεια. Αθήνα: Πατάκης.